Prasówka/My Articles Elsewhere

Właśnie ukazała się moja recenzja z Ognistego anioła w TW-ON, a my już po kolejnej premierze. Na wrażenia z Carmen w reżyserii Andrzeja Chyry będą musieli Państwo troszkę poczekać, bo opiszę je w miesięczniku „Teatr”. Na razie mam dobrą wiadomość: wraz z grupką kolegów po fachu awansowaliśmy walkowerem do ligi krytyków zagranicznych. Przyjaciel doniósł z konferencji prasowej w Teatrze Wielkim w Poznaniu, że tamtejsza inscenizacja Śpiewaków norymberskich nie doczekała się ani jednej recenzji w Polsce, za to za granicą ukazało się ich aż pięćdziesiąt. Na premierę Napoju miłosnego się nie wybieram. Mam już dość tych zagranicznych wojaży. Jeśli ktoś ciekaw mojej niedawnej podróży z Warszawy do Warszawy, poniżej link do tekstu w najnowszym numerze „Tygodnika Powszechnego”:

Wypalony anioł

Szczerze mówiąc, nie przepadam za lekturą biografii. Tym razem jednak dałam się namówić, bo i temat mi bliski, i książka na pierwszy rzut oka jakaś inna. Komeda. Osobiste życie jazzu Magdaleny Grzebałkowskiej to nie tylko wnikliwy i zaskakująco obiektywny portret Krzysztofa Trzcińskiego, ale też barwny obraz epoki, którą w czasach poprawności politycznej, neopurytanizmu i pochopnie ferowanych wyroków coraz nam trudniej zrozumieć. Recenzja dostępna w najnowszym numerze „Tygodnika Powszechnego”.

Kołysanka dla Krzysztofa

Wróciłam właśnie z Coventry. O koncertowym wykonaniu Salome w Warwick Arts Centre napiszę wkrótce. O wizycie w nowej katedrze, gdzie w 1962 roku odbyło się prawykonanie War Requiem Brittena, nie napiszę wcale. Wrażeń z tego miejsca nie da się ująć w słowa. Są przeżycia, które lepiej zachować dla siebie. Pisałam o tym kiedyś do „Muzyki w Mieście”. Ci, którzy byli ze mną na koncercie 11 września 2007 roku w świdnickim Kościele Pokoju, z pewnością wiedzą, co miałam wówczas na myśli. Każdy ma jakieś wspomnienia, którymi trudno się podzielić. Link jeszcze działa. Nie wiadomo, jak długo. Potem zostanie już tylko pamięć.

***

Internet nas zmienił. Coraz trudniej nam się skupić na dłuższym fragmencie tekstu – gorączkowo przebiegamy wzrokiem po ekranie, rejestrujemy tylko wyróżnione fragmenty artykułu, nie umiemy oprzeć się pokusie otwarcia kolejnych odsyłaczy. Dopada nas demon prokrastynacji: zamiast pracować, spędzamy długie godziny przy komputerze, zaczynając od sprawdzenia zapomnianego numeru opusu Mazurka a-moll, kończąc na studiowaniu opisu wymarłego kozła, który zasiedlał Majorkę przed skolonizowaniem wyspy przez człowieka.

Odkąd znamy najprostszy sposób na ściąganie filmów z serwisu YouTube, przestaliśmy chodzić do kina. Od kiedy w sieci pojawiły się wirtualne wystawy rzeźby i malarstwa, straciliśmy zainteresowanie ekspozycjami w muzeach. Oszczędzone pieniądze przeznaczamy na zakup coraz szybszego sprzętu do surfowania w internecie. Oszczędzony czas spędzamy przy komputerach – ze słuchawkami na uszach lub przy włączonych głośnikach, bo przy okazji straciliśmy zapał do koncertów i wolimy dzielić się muzyką na łączach.

A mimo to – w epoce elektronicznych czytników – w oszklonej biblioteczce przechowujemy jak skarb zaczytany egzemplarz Trzech muszkieterów Dumasa. Nie dlatego, że to najlepsza książka w dziejach literatury, tylko po to, by sobie przypomnieć rozkoszne chwile z dzieciństwa, kiedy zasypialiśmy w głową pełną marzeń o Atosie i D’Artagnanie. Odrywamy się czasem od sieci, żeby pójść na spacer do Parku Skaryszewskiego i dotknąć rzeźby Kąpiącej się: przede wszystkim z sentymentu do Agnieszki Osieckiej, która miała zwyczaj umawiać się w tym miejscu z przyjaciółmi. Po głowie kołaczą nam się strzępy melodii, pamięć zapachów, wspomnienia barw, mroku, świateł, ludzi, którzy odeszli – zebrane na przestrzeni całego życia, kiedy jeszcze nie było Internetu i na koncerty chodziliśmy w miarę regularnie.

Takich muzycznych przeżyć, które wzbudziły we mnie nie tylko zachwyt, lecz przede wszystkim refleksję – nad stylem interpretacji, kontekstem twórczości i problemami jej odbioru – zachowałam w pamięci niewiele. Próba skonfrontowania tych wspomnień z obrazem bądź zapisem dźwiękowym zawsze przynosi rozczarowanie. Aparatura fonograficzna zafałszowuje prawdę brzmienia, żywy artysta mami nasz umysł własną charyzmą i gestem fizycznym, nadając frazom walor, który z pewnością przepadnie w nagraniu. Jeśli wyjdziesz z koncertu wzruszony do łez, przejęty głębią wykonania, zdumiony jego rozmachem i nowatorstwem – nie próbuj siadać do radia w oczekiwaniu retransmisji, nie pytaj, czy ktoś zarejestrował muzyków ukrytym w torbie mikrofonem. Czeka cię taki sam zawód, jak niedoświadczonego fotografa, który zechce uwiecznić na zdjęciu fatamorganę. Można by rzec, że i w tym przypadku zachodzi zjawisko całkowitego odbicia. Sygnał nie wydostaje się na zewnątrz. Zapada nam w pamięć, obrasta mnóstwem znaczeń, zmienia na zawsze obraz doświadczanej przez nas rzeczywistości.

Fot. kosciolpokoju.pl

Coś takiego wydarzyło się w Świdnicy, całkiem niespodziewanie, 11 września 2007 roku, na czterdziestym drugim festiwalu „Wratislavia Cantans”. Jechaliśmy na koncert w Kościele Pokoju pełni najlepszych wrażeń po wieczorze kantat na dzień Michała Archanioła i Wszystkich Aniołów, autorstwa Jana Sebastiana oraz jego kuzyna, a zarazem stryja jego pierwszej żony, Johanna Christopha z arnsztadzkiej linii Bachów. Tym razem The Monteverdi Choir i The English Baroque Soloists mieli wystąpić w zmniejszonym, właściwie solowym składzie, a w programie znalazły się przede wszystkim motety i arie chóralne Jana Krzysztofa, potraktowaliśmy więc to wydarzenie jako okazję do miłej wycieczki krajoznawczej w doborowym towarzystwie znawców i melomanów. Uznaliśmy, że najlepsze mamy już za sobą, a kontemplacja loży Hochbergów oraz malowideł Sussenbacha i Kolitschka we wnętrzu świątyni osłodzi nam nudę obcowania z kolejną ciekawostką muzyczną.

Jakże się myliliśmy. Z pełnej zwrotów i kontrastów, a przy tym zaskakująco prostej twórczości „starego” Bacha wyzierało widmo głodu, wszechobecnych chorób i zwierzęcego strachu przed śmiercią. Rozbrzmiewała w niej rozpacz po zagładzie milionów ofiar wojny trzydziestoletniej, pierwszego nowożytnego konfliktu, który objął swym zasięgiem niemal całą Europę. Dźwięki odbijały się bezradnie od szachulców wypełnionych sieczką i gliną, przypominając o surowych ograniczeniach, jakimi obwarowano budowę trzech luterańskich świątyń na Śląsku, i ostatecznej klęsce zasady cuius regio, eius religio. Z jasnych i czystych głosów przebijała naiwna, mrożąca krew w żyłach ufność w dobrodziejstwa życia wiecznego. Siedziałam w twardej drewnianej ławce z rozłożonym na kolanach programem i w pewnej chwili do mnie dotarło, że nie tylko ja nucę te proste melodie razem z chórem, nie tylko ja przeżywam tragedię XVII-wiecznej Europy. Niepostrzeżenie, wbrew sobie, zmieniliśmy się w wynędzniałą, przeoraną wojną protestancką wspólnotę.

I coś w nas pękło, kiedy Claire Wilkinson zaintonowała lament Ach, dass ich Wassers gnug hätte. Ach, gdybym miała w głowie dość wody, żeby opłakać moje grzechy… Dlaczego wody? Dlaczego po prostu nie łez? Ta metafora istotnie lepiej „siedzi” w niemczyźnie, niż tłumaczy się na polski, brzmi jednak złowrogo, jakby wojna i choroby wyssały z ludzi wszystko, także życiodajną wilgoć, bez której i płakać się nie da.

Nie płakaliśmy. Minęła wieczność, zanim rozległy się pierwsze brawa. Wyszliśmy z kościoła w głuchym milczeniu. Kilka lat później kupiłam płytę z tym programem. Nie dosłuchałam do końca. Nie chcę jej słuchać. Wolę pamiętać.

Upiór jak zwykle w biegu, przed kolejnym wyjazdem – tym razem straussowskim – ale nie zapomina o innych uciechach muzycznych. Już za dwa tygodnie rozpocznie się kolejny Festiwal Katowice Kultura Natura, zorganizowany pod intrygującym hasłem „Dziecięctwo”. Gorąco zachęcam do zapoznania się z całym programem, który zapowiada się wyjątkowo ciekawie. Pobyt w Katowicach będzie twórczy i znojny: w drugiej połowie Festiwalu, wspólnie z Joanną Luboń, Kamilą Stępień-Kuterą, Grzegorzem Michalskim, Marcinem Trzęsiokiem i Jakubem Puchalskim poprowadzimy warsztaty krytyki muzycznej, urządzone przez Narodowy Instytut Fryderyka Chopina we współpracy ze stowarzyszeniem Katowice Kultura Natura i Muzeum Śląskim. Tymczasem anonsuję festiwalowy dodatek specjalny, który ukazał się właśnie z najnowszym numerem „Tygodnika Powszechnego”. A w nim mój esej, w którym próbuję wyjaśnić, o co właściwie chodzi z tym muzycznym dziecięctwem.

Dziecięctwo odnalezione

Kiedy pisałam ten tekst, troszkę mi się smutno zrobiło. Pośpiewałby człowiek, nauczył się czegoś nowego, poszerzył sobie repertuar. Kiedy przeczytałam ten tekst w druku, zrobiło mi się znacznie lepiej. Za oknem wiosna, chyba też coś się ruszyło w naszych głowach, choć droga przed nami daleka. Nie pędźmy do domów wprost po spektaklu, nie słuchajmy muzyki samotnie, wpatrując się smętnie w ekran komputera. Na dwór, do lasu, w góry, dokądkolwiek. Byle z pieśnią na ustach. Artykuł dostępny w najnowszym numerze „Tygodnika Powszechnego”.

Terapia śpiewem

Jak ten czas leci. Ani się obejrzeliśmy, a już się zaczął 22. Wielkanocny Festiwal Beethovena. A w jego ramach znów estradowe wykonanie kompozycji nieznanej i niewzbudzającej – przynajmniej na razie – zainteresowania dyrektorów polskich oper. O cyklu „Nieznane opery” piszę w dodatku festiwalowym na łamach najnowszego „Tygodnika Powszechnego”. Miejsca na tekst było niewiele, więc uzupełnię go tutaj: tytuł cyklu okazał się na tyle wieloznaczny, że z czasem rozszerzono go o słowa „znanych twórców”. Objął bowiem także arcydzieła, które nie trafiły przedtem na deski polskich teatrów. Na pierwszy ogień, w 2008 roku, poszła Lodoïska Cherubiniego, komedia heroiczna z polskimi akcentami, zaprezentowana w wersji oryginalnej po przeszło 200 latach od premiery w Warszawie. Rok później rozbrzmiał Der Berggeist Spohra, operowa baśń o karkonoskim duchu znanym w Polsce pod imieniem Liczyrzepy, która zeszła z europejskich afiszy jeszcze w XIX wieku. Potem przychodził kolejno czas na polską premierę Euryanthe Webera; na istotnie zapomnianą Marię Padillę Donizettiego (we współpracy z Doris Yarick-Cross z Uniwersytetu Yale, opiekunką wokalną także i późniejszych ogniw cyklu); wydobyty z niepamięci poemat tragiczny L’amore dei tre re Italo Montemezziego; pierwotną wersję Simona Boccanegry Verdiego; Ifigenię na Taurydzie Glucka, jedno z najbardziej przełomowych dzieł w historii opery, które w Polsce wystawiono tylko raz, z inicjatywy Bohdana Wodiczki; trzy polskie premiery oper angielskich: The Turn of the Screw Brittena, Riders to the Sea Vaughana Williamsa i At the Boar’s Head Holsta (prawykonanie wersji pełnej); wreszcie wychwalaną przez Hanslicka Djamileh Bizeta, której żaden teatr operowy nie zainscenizował od stu lat z górą.

Teatr na estradzie

Oto i jest. Recenzja ze Śpiewaków norymberskich w Poznaniu ukazała się właśnie w „Tygodniku Powszechnym”. Obszerna, bo w Redakcji nikogo nie trzeba było przekonywać, jak ważna to premiera. Chwilami zjadliwa. Przede wszystkim jednak – smutniejsza niż zwykle. Bo jeszcze kilka takich inscenizacji, a naprawdę uwierzę w śmierć opery. A w każdym razie w agonię świata, o którym opera przemawia językiem – wydawałoby się – w pełni zrozumiałym. Chyba że ktoś jej nie chce słuchać.

Szewc bez kopyta

Kilka miesięcy temu, nakładem wydawnictwa Ossolineum, ukazały się szkice Edwarda W. Saida O stylu późnym – jego ostatnia, nieukończona książka o twórczości i stylu wielkich artystów w ostatnim etapie ich życia. Przede wszystkim muzyków – między innymi Mozarta, Beethovena, Ryszarda Straussa, Brittena i Glenna Goulda – ale też poetów i pisarzy, często w kontekście muzycznym. Rzadko mam okazję polecać lekturę z tak czystym sumieniem: świetnie przetłumaczoną, porządnie zredagowaną, opatrzoną celnym posłowiem. Zanim wybiorą się Państwo do księgarń, spróbuję przybliżyć sylwetkę autora. O Saidzie – intelektualiście cytowanym przez wszystkich, nierozumianym przez większość, w najnowszym numerze „Tygodnika Powszechnego”:

Umysł na wygnaniu

Jednych ten spektakl zachwycił. Poniekąd słusznie, bo był całkiem niezły pod względem muzycznym. Innych rozjuszył ponad wszelką miarę. Byli nawet tacy, którzy się zarzekali, że nie widzieli w życiu głupszego i brzydszego teatru operowego. Cóż, w takim razie niewiele widzieli. Na razie wszystko wskazuje, że Katie Mitchell dołączyła do doborowej stawki reżyserów, którzy uważają, że wszystkie opery są o tym samym. Podobne głosy dawało się słyszeć w XIX wieku, kiedy opera była jedną z ulubionych rozrywek burżuazji. O Peleasie i Melizandzie w TW-ON, czyli o odczytaniu arcydzieła Debussy’ego w duchu neokołtuńskim – w najnowszym numerze „Tygodnika Powszechnego”.

Melizanda w krainie filistrów

„Tygodnik Powszechny” zamówił u mnie szkic o Szostakowiczu i jego tragicznych zmaganiach z władzą: na marginesie książki Juliana Barnesa Zgiełk czasu, która ukazała się miesiąc temu nakładem wydawnictwa Świat Książki, w przekładzie Dominiki Lewandowskiej-Rodak. Spytałam, czy mam zrecenzować polskie tłumaczenie. Przyjęłam do wiadomości rozsądny argument, że czytelnicy TP są przede wszystkim zainteresowani postacią kompozytora i jego powikłanym życiorysem, który posłużył za kanwę najnowszego dzieła brytyjskiego pisarza. Jeśli wspomnieć o przekładzie, to w kilku zdaniach, na końcu, żebyśmy wiedzieli, z czym mamy do czynienia. Niech i tak będzie. Przeczytałam sumiennie oryginał i zabrałam się do wydania polskiego. Z bólem serca ograniczyłam się do stwierdzenia, że przekład jest nieporadny, a rzeczowe uzasadnienie takiego werdyktu wymaga osobnego tekstu. Dodajmy: znacznie wykraczającego poza ramy jakiejkolwiek publikacji na łamach „Tygodnika”.

Mój artykuł ukazał się wczoraj. Kilka godzin później rozpętała się internetowa burza, w której tłumacze, redaktorzy i tak zwani zwykli czytelnicy oskarżyli mnie w najlepszym razie o brak poczucia odpowiedzialności za słowo, w najgorszym zaś – o arogancję i translatorską zawiść. Wielu komentatorów zastrzegało się, że oryginału wprawdzie nie zna, ale przekład – jeśli pominąć drobne potknięcia – uważa za świetny. Postawiona pod ścianą, a właściwie pod pręgierzem, postanowiłam uzasadnić swoją opinię choćby pokrótce: nie rozsadzając ram publikacji na mojej własnej stronie, poświęconej w zasadzie zagadnieniom teatru operowego i sztuki wokalnej.

Łatwo nie będzie, bo nie wiadomo, od czego zacząć. Utopić mój werdykt w powodzi szczegółów? Zwrócić uwagę, że „the idling train” to nie jest po prostu „stojący tam pociąg”, tylko pociąg stojący pod parą, co nasuwa przed oczy całkiem inny obraz dworcowego peronu w środku wojennej zawieruchy? Być może tłumacze literatury osadzonej w realiach kultury rosyjskiej nie muszą znać ani Dostojewskiego, ani Tołstoja, ani radzieckich filmów z lat czterdziestych. Wytknąć, że „Benzedrine inhaler” nie można tłumaczyć jako „inhalatora z amfetaminą”? Być może tłumacze porywający się na Barnesa nie muszą wiedzieć, co to jest benzedryna, jakie jest jej miejsce w popkulturze, jaką rolę odegrała w prozie Borroughsa, Kerouaca i Plath, w piosenkach Toma Waitsa i – last but not least – w filmach o Jamesie Bondzie. Uświadomić, że zdanie „Lęk i wstyd radośnie wzbierały w jego brzuchu” jest dość odległym i bałamutnym ekwiwalentem oryginalnego „Fear and shame swilled happily together in his stomach”? A takich potknięć, rzekomo drobnych, są w tym przekładzie dziesiątki.

Skupię się zatem na rzeczach istotniejszych. Przede wszystkim na tym, że Lewandowska-Rodak zdradziła tekst pisarza. Napisała zupełnie inną książkę. Nie wystarczy bowiem przełożyć w miarę rzetelnie treści zawartej w prozie Barnesa. Trzeba też podjąć próbę uchwycenia jego stylu – słynnego z niejednoznaczności – obsesyjnej troski o słowo, o jego barwę i brzmienie, o miejsce w zdaniu, które niejednokrotnie przybiera postać muzycznej frazy. Wielbiciele Barnesa, którzy znają Zgiełk czasu tylko z wersji polskiej, dzielili się ze mną zaskoczeniem, że język tej książki jest dziwnie rzeczowy i „przezroczysty”, że przeczytali ją gładko, ale bez poczucia, iż obcują z arcydziełem. Narzekali, że tak mało w niej o muzyce Szostakowicza. Tymczasem język oryginału ani nie jest ani rzeczowy, ani tym bardziej przezroczysty. Mało w tej prozie o muzyce, bo ona sama jest muzyką: pełną aliteracji („four blasts of a factory siren in F sharp”), wewnętrznych rymów, posiekanych rytmów, zgrzytnięć, stuków, rozlewnych kantylen i ogłuszających wrzasków – zupełnie jak w twórczości radzieckiego kompozytora.

I tu dochodzimy do sedna. Zgiełk czasu odznacza się nie tylko muzycznością języka, ale też misterną, „symfoniczną” konstrukcją, w której Barnes odwołuje się bezustannie do liczby trzy. Piszę o tym obszerniej w tekście do „Tygodnika Powszechnego”: w tym miejscu wrócę raz jeszcze do motta, które niewątpliwie jest kluczem do zrozumienia całości. W oryginale brzmi ono: „One to hear / One to remember / And one to drink”. Jeden jest po to, żeby słuchać, drugi po to, żeby pamiętać, trzeci po to, by pić – dlatego Rosjanie piją wódkę zawsze we trzech. W przekładzie na polski motto wygląda tak: „Jednego, coby słyszeć / Jednego, coby pamiętać / I jednego, coby wypić”. Tę zaskakującą i dość pokraczną językowo formułę tłumaczka opatrzyła podpisem „tradycyjny toast”. W tekście angielskim widnieje tylko jedno słowo: „traditional”. Bo to nie jest żaden toast. To zwięzła wykładnia idei pijackiej trójcy, która kilka stron dalej znajdzie swoją personifikację w prologu na peronie dworcowym. Jak dyskutować z przekładem, w którym nawet motto jest przekłamane?

Gdyby zagonić mnie w kąt i przypomnieć, że od kilku lat zajmuję się prawie wyłącznie krytyką operową, powinnam spuścić uszy po sobie i poprzestać na błędach związanych z dziedziną muzyki. A tych ci jest w bród. Tylko kogo to obchodzi? Żyjemy w kraju, gdzie inteligencja nie tylko nie wstydzi się podstawowych braków w edukacji muzycznej, ale potrafi wręcz się nimi chlubić. Być może dlatego wydawnictwa rezygnują z konsultacji merytorycznej, upatrując w niej zbędną stratę czasu i pieniędzy. Tyle że Zgiełk czasu jest książką o kompozytorze, i to nie byle jakim. Póki żyję, póki i mnie nie pochłonie zgiełk czasu, będę protestować przeciwko tłumaczeniom, w których Szostakowicz „pierwszy raz został posadzony przed klawiszami”, jego kameralistykę interpretują tajemniczy „Borodinowie” i „muzycy z Juilliard School” (czyli odpowiednio Kwartet im. Borodina i Juilliard String Quartet), a „instrumenty dęte drewniane i dęte blaszane” (czyli drzewo i blacha) postanawiają, że będą grać głośniej „w czasie antraktu przed ślubem Katarzyny” (mowa o Lady Makbet mceńskiego powiatu; „entre’acte” oznacza w tym przypadku interludium orkiestrowe). Reszta uwag w przyszłości – jeśli kogoś interesuje drobiazgowa analiza przekładu.

Trzech potrzeba, żeby zdradzić prawdę