Cenčić and Other Elements

I generally tend to avoid quoting overused bons mots, but in the case of Bayreuth Baroque I really cannot think of anything other than Hitchcock’s famous recipe for a good film. Max Emanuel Cenčić’s festival began four years ago with a veritable earthquake and tension has been steadily rising ever since. Cenčić is both the artistic director of the festival, and the director and performer of one of the leading roles in the stagings of forgotten Baroque operas prepared year after year, which on the surface seems like a perfect recipe for disaster. Yet the opposite is, in fact, true: Cenčić’s ambitious and visionary concepts are proving to be not only the highlights of the festival programme, but also the starting point for subsequent festival ventures featuring the stars of past performances, as well as an arena for new experiments in historically informed performance.

I dread to think what will happen next. After last year’s premiere of Handel’s Flavio I expected a temporary loss of form. I told myself that it was not possible to treat the audience every season to a production that would be so musically excellent and theatrically thoughtful. Especially given that all of Cenčić’s productions to date – in addition to their many other assets – have been marked by a light, almost burlesque sense of humour, which I hastily concluded was the most important feature of his directing. This year Cenčić reminded us of Ifigenia in Aulide, one of Nicola Porpora’s least known operas – despite its conventional lieto fine, a deadly serious thing, exposing humanity’s deepest moral dilemmas, explored at length by authors from Euripides, Racine, Schiller and Hauptmann, to Yorgos Lanthimos with his harrowing film The Killing of a Sacred Deer.

Ifigenia in Aulide. Photo: Clemens Manser

Ifigenia comes from the middle period of the composer’s career, when a group of aristocrats hostile to Handel, led by Frederick Louis, Prince of Wales, invited Porpora to London to throw down the gauntlet to the revived Royal Academy of Music. The Opera of the Nobility was inaugurated in December 1733 with the premiere of Porpora’s Arianna in Nasso at Lincoln’s Inn Fields Theatre, a month before the premiere of Handel’s Arianna in Creta, which was being prepared at the Haymarket theatre. After two not very successful seasons, the Opera of the Nobility moved to the King’s Theatre in Covent Garden and began regularly using underhand tactics against the rival company. The rivalry brought both sides to the brink of bankruptcy, but Handel won in the end. The Opera of the Nobility went out of business in 1737, having been ruined in large by demands of ever-higher salaries from the singers, including the contralto Francesca Bertolli, the castrati Senesino and Farinelli, and the bass Antonio Montagnana. Discouraged, Porpora left England, tried in vain to obtain a position at the imperial court in Vienna and eventually returned to Naples, where he rebuilt his reputation for a time with a new, revised version of Semiramide riconosciuta.

If you don’t count Festa d’Imeneo, his last London opera – or, in fact, a serenata – the 1735 Ifigenia received the frostiest reception from King’s Theatre regulars. Its run ended after only five performances, overshadowed by the much more popular Polifemo. The main culprit for the failure was probably Porpora’s regular collaborator, the librettist Paolo Antonio Rolli, who made the decision – misguided, as it turned out – to stick faithfully to the myth in Euripides’ version and focused too much on the relationships between the characters at the expense of effective dramaturgy. Yet musically, it is an extraordinary work, challenging the established stereotype of Porpora’s “old-fashioned” style. Despite its rather conventional structure – with plenty of virtuoso da capo arias alternating with secco recitatives – Ifigenia delights with its lyricism and beauty of melodic lines, variety of colour effects, as well as the composer’s method of constructing harmonic structures, already heralding classicism.

Aware that Rolli’s “Euripidean” libretto may, paradoxically, better appeal to the sensibilities of modern audiences, Max Emanuel Cenčić this time departed from the aesthetics of theatrical pastiche, creating a production that is clear, and, at the same time, marked by deep symbolism and a plethora of references to the myth’s “imagined” reality, which has changed over the centuries. I have already praised the set designer Giorgina Germanou’s talent for shaping space and mood with the help of simple, brilliantly lit decorations and expressive costumes (also by her this time) in connection with the pasticcio Sarrasine at this year’s Göttingen Handel Festival. The lighting director Romain de Lagarde bathed the sets in evocative shades of red, symbolising bloody sacrifice; idyllic blues; white, suggesting Iphigenia’s innocence; and the fathomless black of Diana/Artemis, in Greek mythology the goddess of hunting, but also of the moon and death. The nakedness of Agamemnon’s soldiers, bringing to my mind scenes from classical red-figure vases, and the war colours of the Myrmidons, Achilles’ cruel and uncouth companions, are contrasted with the ominous purple of the seer Calchas’ robes, the heroes’ costumes suspended outside time and the Baroque splendour of the Atreides’ clothing. However, what turned out to be Cenčić’s most interesting idea was the division of the role of Iphigenia between a young, silent actress (Marina Diakoumakou) and black-clad Diana sporting deer antlers on her head, who accompanies Iphigenia like a shadow – this highlighted the passivity of the eponymous heroine in the face of divine will and, at the same time, provided the tragedy with an expressive narrative frame: from the anger of Diana demanding a human sacrifice for the death of the deer, through her growing decision to save the unfortunate girl, to the inevitably emerging bond between the goddess and her future priestess on Taurida.

Ifigenia in Aulide. Jasmin Delfs (Iphigenia/Diana). Photo: Falk von Traubenberg.

The sophisticated staging made the extraordinary qualities of the musical interpretation all the more powerful. Who knows, this may have been the first time in my life that I witnessed a contemporary performance of a Baroque opera that verged on absolute perfection. I will not grumble that the role of Ulysses, intended for a female soprano, was entrusted to a man (Nicolò Balducci), while Farinelli’s successor in the role of Achilles was a singer with a voice less resonant than that of the famous castrato from Apulia (Maayan Licht). Both soloists demonstrated that a well-trained soprano countertenor can be a true heroic voice, comfortable across all registers, agile in coloraturas, secure intonation-wise in huge intervallic leaps, and fluent in the style of Neapolitan bel canto. In the role of Agamemnon Cenčić once again faced the legend of Senesino and once again emerged victorious from the ordeal, both as a technically sensational singer and a superb actor. A convincing character of Clytemnestra was created by Marie-Ellen Nesi, a singer with an unusually expressive dark mezzo-soprano. Riccardo Novaro’s resonant and supple baritone was flawless in the role of Calchas. However, the most impressive performance may have come from the young Jasmin Delfs in the dual role of Iphigenia and Diana – because of not only her beautiful, luminous soprano, but also her extraordinary ease and lightness of singing.

Aroma di Roma, a candlelight concert at Ordenskirche St. Georgen. Photo: Clemens Manser

All these wonders would not have happened without Christophe Rousset, leading the soloists and the orchestra of Les Talents Lyriques from the harpsichord with an uncommon sense of the idiom and the richness of the colours contained in the score, with an assured and decisive hand, usually at rather sharp tempi, but with such discipline that nothing was lost from the calibre of this music. The following day the French harpsichordist performed with a dozen or so of the ensemble musicians at a candlelight concert at Ordenskirche St. Georgen, accompanying the excellent Sandrine Piau in a programme comprising two secular cantatas on “Roman” themes, Montéclair’s La morte di Lucretia and Handel’s Agrippina condotta a morire, and Domenico Scarlatti’s cantata Tinte a note di sangue, a letter written in blood to an unfaithful lover, interspersed with instrumental pieces by Corelli and Alessandro Scarlatti. I was very moved by the evening: a display of the most tender collaboration between the musicians and the legendary singer, who more than made up for the now dull sound of her beautiful soprano with phenomenal technique and incredible maturity of interpretation.

Lucile Richardot. Photo: Clemens Manser

It is a pity that there was no such wisdom in Lucile Richardot’s concert the day before at the Schlosskirche with an attractive programme consisting of arias of the “Baroque sorceresses” – Medea, Armida and Circe – with the very capable Jean-Luc Ho at the harpsichord. Her extraordinary, almost tenor-like contralto is still deeply radiant. Her interpretations are getting increasingly mannered – to the detriment of both her voice and the music. It is possible, however, that I am too harsh on Richardot, still unable to recover from the delight of two evenings that transported me to a completely different dimension of historically informed performance.

This year I went to Bayreuth Baroque for a very brief visit – to experience an earthquake and a series of aftershocks. In future seasons I expect tsunamis, landslides and musical fires. Cenčić has already managed to surpass Hitchcock in the art of tension building.

Translated by: Anna Kijak

Cenčić i inne żywioły

Na ogół staram się unikać cytowania wyeksploatowanych bon motów, ale w przypadku Bayreuth Baroque doprawdy nic innego nie przychodzi mi do głowy niż słynna recepta Hitchcocka na dobry film. Festiwal Maksa Emanuela Cenčicia zaczął się cztery lata temu istnym trzęsieniem ziemi i od tamtej pory napięcie nieustannie rośnie. Cenčić jest zarazem dyrektorem artystycznym imprezy oraz reżyserem i wykonawcą jednej z głównych ról w przygotowywanych rok w rok inscenizacjach zapomnianych oper barokowych – co z pozoru wydaje się idealnym przepisem na katastrofę. Tymczasem jest wręcz odwrotnie: ambitne i wizjonerskie koncepcje Cenčicia okazują się nie tylko gwoździem programu, ale też punktem wyjścia do kolejnych przedsięwzięć festiwalowych z udziałem gwiazd minionych przedstawień oraz areną coraz to nowych eksperymentów w dziedzinie wykonawstwa historycznego.

Aż strach pomyśleć, co będzie dalej. Po ubiegłorocznej premierze Händlowskiego Flavia spodziewałam się przejściowej zniżki formy. Tłumaczyłam sobie, że nie można w każdym sezonie uraczyć publiczności produkcją tak doskonałą muzycznie i przemyślaną pod względem teatralnym. Zwłaszcza że wszystkie dotychczasowe spektakle Cenčicia – prócz wielu innych zalet – odznaczały się lekkim, wręcz burleskowym poczuciem humoru, który pochopnie uznałam za najistotniejszą cechę jego warsztatu reżyserskiego. W tym roku Cenčić przypomniał nam Ifigenię w Aulidzie, jedną z najmniej znanych oper Nicoli Porpory – rzecz, mimo konwencjonalnego lieto fine, śmiertelnie poważną, eksponującą najgłębsze rozterki i dylematy moralne ludzkości, roztrząsane przez twórców od Eurypidesa, przez Racine’a, Schillera i Hauptmanna, aż po wstrząsający film Jorgosa Lantimosa Zabicie świętego jelenia.

Ifigenia w Aulidzie. Na pierwszym planie Maayan Licht (Achilles). Fot. Falk von Traubenberg

Dzieło pochodzi ze środkowego okresu twórczości kompozytora, kiedy grupka niechętnych Händlowi arystokratów, na czele z księciem Walii Fryderykiem Ludwikiem Hanowerskim, zaprosiła go do Londynu, by rzucić rękawicę wskrzeszonej kompanii Royal Academy of Music. Zespół Opera of the Nobility zainaugurował działalność w grudniu 1733 roku, premierą Arianny in Nasso Porpory w Lincoln’s Inn Fields Theatre – wyprzedzając o miesiąc szykowaną w teatrze przy Haymarket premierę Arianny in Creta Händla. Po dwóch niezbyt udanych sezonach kompania przeniosła się do King’s Theatre w Covent Garden i rozpoczęła regularną wojnę podjazdową z konkurencyjnym zespołem. Rywalizacja doprowadziła obie strony na skraj bankructwa, ostatecznie wygrał jednak Händel. Opera of the Nobility zwinęła interes w roku 1737, zrujnowana w znacznej mierze przez domagających się coraz wyższych gaż śpiewaków – między innymi kontralcistkę Francescę Bertolli, kastratów Senesina i Farinellego oraz basa Antonia Montagnanę. Zniechęcony Porpora opuścił Anglię, bezskutecznie starał się o posadę na dworze cesarskim w Wiedniu i ostatecznie wrócił do Neapolu, gdzie na pewien czas odbudował swą reputację nową, poprawioną wersją Semiramide riconosciuta.

Jeśli nie liczyć jego ostatniej londyńskiej opery, a właściwie serenaty Festa d’Imeneo, skomponowana w 1735 roku Ifigenia spotkała się z najchłodniejszym przyjęciem bywalców King’s Theatre. Zeszła z afisza po zaledwie pięciu przedstawieniach, przyćmiona przez znacznie popularniejszego Polifema. Głównym winowajcą tej porażki był zapewne stały współpracownik Porpory, librecista Paolo Antonio Rolli, który podjął niecelną wówczas decyzję, by wiernie trzymać się mitu w ujęciu Eurypidesa, i zanadto się skupił na relacjach między postaciami – kosztem efektownej dramaturgii. Pod względem muzycznym jest to bowiem dzieło niezwykłe, stawiające pod znakiem zapytania utrwalony stereotyp o „staroświeckości” stylu Porpory. Mimo dość konwencjonalnej struktury – z mnóstwem wirtuozowskich arii da capo przeplecionych z recytatywami secco – Ifigenia zachwyca liryzmem i urodą linii melodycznych, rozmaitością efektów barwowych i zapowiadającą już klasycyzm metodą konstruowania struktur harmonicznych.

Max Emanuel Cenčić, świadom, że „eurypidejskie” libretto Rolliego może paradoksalnie lepiej przemówić do wrażliwości współczesnego odbiorcy, tym razem odszedł od estetyki teatralnego pastiszu, tworząc spektakl klarowny, a zarazem nacechowany głęboką symboliką i mnóstwem odwołań do zmiennej na przestrzeni wieków, „wyobrażonej” rzeczywistości mitu. Talent scenografki Giorginy Germanou do kształtowania przestrzeni i nastroju z pomocą prostych, doskonale oświetlonych dekoracji i wyrazistych kostiumów (tym razem również jej autorstwa) chwaliłam już przy okazji pasticcia Sarrasine na tegorocznym Festiwalu Händlowskim w Getyndze. Reżyser świateł Romain de Lagarde skąpał tę scenerię w sugestywnych odcieniach czerwieni, symbolizującej krwawą ofiarę, sielankowych błękitach, bieli sugerującej niewinność Ifigenii oraz przepastnej czerni Diany/Artemidy, w mitologii greckiej bogini łowów, ale też księżyca i śmierci. Z nagością żołnierzy Agamemnona, przywodzącą na myśl sceny z klasycznych waz czerwonofigurowych, oraz barwami wojennymi Myrmidonów, okrutnych i nieokrzesanych towarzyszy Achillesa, kontrastuje złowróżbna purpura szat wieszcza Kalchasa, zawieszone poza czasem kostiumy herosów i barokowy przepych odzienia Atrydów. Najciekawszym pomysłem Cenčicia okazało się jednak rozdzielenie roli Ifigenii między młodziutką, milczącą aktorkę (Marina Diakoumakou) a towarzyszącą jej jak cień Dianę w czerni i z jelenim porożem na głowie – reżyser uwypuklił tym samym bierność tytułowej bohaterki wobec woli bóstwa, a zarazem spiął tragedię wyrazistą klamrą narracyjną: od gniewu Diany, domagającej się ludzkiej ofiary za śmierć jelenia, przez dojrzewającą w niej decyzję o uratowaniu nieszczęsnej dziewczyny, aż po nieuchronnie rodzącą się więź bogini z jej przyszła kapłanką na Taurydzie.

Ifigenia niema (Marina Diakoumakou) i Max Emanuel Cenčić (Agamemnon). Fot. Falk von Traubenberg

Wysmakowana inscenizacja tym mocniej podkreśliła niezwykłe walory interpretacji muzycznej. Kto wie, czy nie po raz pierwszy w życiu byłam świadkiem współczesnego wykonania opery barokowej, które otarło się o absolutną doskonałość. Nie będę sarkać, że w przeznaczoną dla sopranistki rolę Ulissesa wcielił się mężczyzna (Nicolò Balducci), a schedę po Farinellim w partii Achillesa przejął śpiewak dysponujący głosem mniej nośnym niż słynny kastrat z Apulii (Maayan Licht). Obydwaj soliści dowiedli, że dobrze wyszkolony kontratenor sopranowy może być prawdziwym głosem bohaterskim, swobodnie prowadzonym we wszystkich rejestrach skali, ruchliwym w koloraturach, pewnym intonacyjnie w potężnych skokach interwałowych, biegłym w stylu neapolitańskiego belcanta. Cenčić w roli Agamemnona po raz kolejny zmierzył się z legendą Senesina i znów wyszedł z tej próby zwycięsko, zarówno jako rewelacyjny technicznie śpiewak, jak i znakomity aktor. Przekonującą postać Klitemnestry stworzyła Marie-Ellen Nesi, obdarzona niezwykle ekspresyjnym, ciemnym mezzosopranem. Dźwięczny i giętki baryton Riccarda Novaro sprawił się bez zarzutu w partii Kalchasa. Bodaj największe wrażenie zrobiła jednak na mnie młodziutka Jasmin Delfs w podwójnej roli Ifigenii i Diany – nie tylko swym przepięknym, świetlistym sopranem, ale też niezwykłą swobodą i lekkością śpiewu.

Koncert przy świecach w Ordenskirche St. Georgen. Fot. Clemens Manser

Nie byłoby wszystkich tych cudów bez Christophe’a Rousseta, prowadzącego solistów i orkiestrę Les Talents Lyriques od klawesynu, z niepospolitym wyczuciem idiomu oraz bogactwa zawartych w partyturze barw, ręką pewną i zdecydowaną, na ogół w dość ostrych tempach, ale z taką dyscypliną, by nic nie zgubić z ciężaru gatunkowego tej muzyki. Nazajutrz francuski klawesynista wystąpił wraz z kilkanaściorgiem muzyków zespołu na koncercie przy świecach w Ordenskirche St. Georgen, towarzysząc znakomitej Sandrine Piau w programie zestawionym z dwóch kantat świeckich na tematy „rzymskie”, La morte di Lucretia Montéclaira i Agrippina condotta a morire Händla, oraz kantaty Domenica Scarlattiego Tinte a note di sangue, listu pisanego krwią do niewiernej kochanki – przeplecionych utworami instrumentalnymi Corellego i Alessandra Scarlattiego. Bardzo mnie wzruszył ten wieczór: pokaz najczulszej współpracy artystów z legendarną śpiewaczką, która odrobinę już zmatowiałe brzmienie swego pięknego sopranu wynagrodziła z nawiązką fenomenalną techniką i niebywałą dojrzałością interpretacji.

Lucile Richardot. Fot. Clemens Manser

Szkoda, że tej mądrości zabrakło Lucile Richardot, która dzień wcześniej zaprezentowała w Schlosskirche atrakcyjny program złożony z arii „barokowych czarodziejek” – Medei, Armidy i Kirke – z bardzo sprawnym Jean-Lukiem Ho przy klawesynie. Jej niezwykły, nieomal tenorowy w brzmieniu kontralt wciąż lśni głębokim blaskiem. Jej interpretacje robią się coraz bardziej manieryczne – ze szkodą zarówno dla głosu, jak i samej muzyki. Niewykluczone jednak, że oceniam Richardot zbyt surowo, wciąż nie mogąc się otrząsnąć z zachwytu po dwóch wieczorach, które przeniosły mnie w całkiem inny wymiar historycznego wykonawstwa.

Na Bayreuth Baroque wpadłam w tym roku jak po ogień – żeby doświadczyć trzęsienia ziemi i serii wstrząsów wtórnych. W przyszłych sezonach oczekuję tsunami, osuwisk i muzycznych pożarów. W sztuce budowania napięcia Cenčić zdołał już prześcignąć samego Hitchcocka.

All Remains Different

Veterans of the Polish period instrument performance wax emotional about Innsbruck. In the turbulent 1990s, when they came to the Tyrolean capital – full of hope and poor as church mice – to study with the greatest masters, they would sometimes slip in without a ticket to concerts at the Hofburg, the Spanish Hall of the Ambras Castle or St. James’ Cathedral. Since then dozens of early music festivals have sprouted up across Europe. The dreamers of those days no longer have a sense of being excluded. The time of legends and pioneers is no more: the oeuvre of past eras has escaped its niche and entered the mainstream. The odds have evened out, but, on the other hand, the public’s expectations have changed. In order be able to face up to the growing competition, artists must reassure the listeners that the existing formula is working or must reinvent themselves.

The godparents of the Innsbrucker Festwochen der Alten Musik were two enthusiasts: the bassoonist Otto Ulf, a teacher at the local secondary school, and the poet and translator Lilly von Sauter, who in 1962 became the curator of Archduke Ferdinand II’s impressive collection at the Ambras Castle. The following year the two organised the first castle concert – on the 600th anniversary of the handover of Tyrol to the Habsburgs. The idea caught on.  Since then the Ambraser Schlosskonzerte have attracted a growing number of music lovers and curious tourists. In 1972 the Summer Academy of Early Music was launched thanks to Ulf’s efforts. The first “real” festival, under the artistic direction of its founder, was held in 1976. It was Ulf who shaped the Festwochen’s profile, which was unusual for the time and which elevated the event to the rank one of the most important festivals in Europe. Since the 1977 staging of Handel’s Acis and Galatea the programmes of successive Festwochen have featured stagings and semi-staged performances of old, often forgotten operas and oratorios. We can safely venture to say that Innsbruck is the cradle of the modern revival of Baroque opera.

The most fruitful years of the festival were those during the directorship of Ulf and his successor Howard Arman. The Festwochen became a breeding ground for new talent, a stepping stone in the great careers of future masters of historically informed performance, a model for the founders of new festivals and an encouragement to include early music in the programmes of other prestigious events. Something started to go wrong during the reign of René Jacobs, who treated Innsbruck somewhat dispassionately, as a sideline to his international activity, which was developing more dynamically outside Austria. The crisis worsened during the tenure of Alessandro De Marchi, an alumnus of the Schola Cantorum Basiliensis and one-time assistant to Jacobs, who failed to revive the festival’s tried-and-tested but a bit outdated formula. De Marchi undoubtedly deserves praise for inaugurating the Cesti-Wettbewerb, a competition in honour of the Italian composer Pietro Antonio Cesti, who served for some time as the Kapellmeister at the court of Archduke Ferdinand Charles in Innsbruck. Prizewinners from previous years, including Emöke Baráth, Rupert Charlesworth, Sreten Manojlović and the Polish mezzo-soprano Natalia Kawałek, are developing beautifully, building careers not only in the Baroque repertoire. However, sceptics grumbled that De Marchi was making misguided programming choices and put his own ambitions above the patience of listeners, who were treated to hours-long performances of not always interesting rarities. The critics also raised concerns about De Marchi’s striking but increasingly mannered interpretations.

Graupner’s Dido. Jone Martínez as Menalippe and Andreas Wolf (Hiarbas). Photo: Birgit Gufler

One thing is certain: the festival began to lose the interest of audiences and foreign critics. It was time for reforms. The change of the guard in 2023, after the last season programmed by De Marchi, brought with it a change in the structure of the entire Festwochen management. Markus Lutz, the previous Managing Director, became Executive Commercial Director; Eva-Maria Sens was appointed Artistic Director; while the harpsichordist, conductor and researcher Ottavio Dantone, well-known to Polish audiences as well, was made the new Musical Director.

The motto of this year’s Festwochen was “Where do we come from? Where are we going?” I have already answered the first question above. If, as I suspect, the organisers were referring to the title of Gauguin’s famous painting, the motto was missing the question “Who are we?” Which is not entirely clear in the case of Eva-Maria Sens, a graduate in history and German studies, who has been collaborating with the festival since 2015, previously in the much less prominent position of head of artistic administration, and has no particularly impressive track record. For the moment her vision is not much different from the declarations of most newly appointed directors, trying to lure the audience with an open dialogue between the past and the present. It will be possible to answer the question “Where are we going?” in a few years, although it is already worrying that the festival’s musical directors will serve no more than three to five seasons. In my opinion this is too short a time to give the festival an identity and leave a clear mark of artistic individuality on it. It’s a pity, because Dantone and his Accademia Bizantina, the festival’s resident orchestra, represent the commendable trend of communicating with listeners in a purely musical language, without unnecessary fireworks, with a deep sense that the content and the emotions of compositions written centuries ago will prove intelligible also to a modern, well-prepared audience. Yet it takes time and determination to develop a new audience. Let’s hope both Dantone and his successors will not lack either.

In evaluating the entire festival, the programme of which, spread over more than five weeks, included stagings of three operas, the Cesti Competition, over twenty concerts and as many fringe events, I have to rely on the opinions of the local critics for obvious reasons. I arrived Innsbruck for the last few days of the Festwochen, consciously – albeit regretfully – forgoing Giacomelli’s Cesare in Egitto under Dantone and a concert performance of Handel’s Arianna in Creta featuring the winners of last year’s competition. I chose Christoph Graupner’s Dido, Königin von Carthago, conducted by Andrea Marcon – the operatic debut of the twenty-four-year-old composer, who not long before that got a job as a harpsichordist at Hamburg’s Oper am Gänsemarkt. The building in the square where, contrary to its name, poultry was never traded, with the name most likely referring to the estate of the landowner Ambrosius Gosen, was the first public opera house in Germany, opening in 1678, just over forty years after the inauguration of Venice’s Teatro San Cassiano. It was a stage where no castrati were hired, but where audiences nevertheless expected the same thing as in Venice: elaborate arias full of intricate embellishments and complicated librettos with lots of subplots.

Graupner wrote Dido after the departure of his younger colleague Handel, a violinist and harpsichordist at the Hamburg theatre, who before traveling to Italy had managed to present the well-received Almira and the now-lost Nero at the Gänsemarkt. Of the scores of Handel’s later “Hamburg” operas, Florindo and Daphne, only fragments have survived and they are insufficient to warrant a reliable reconstruction. The operas of Johann Mattheson – the same to whom Händel refused to give way at the harpsichord for a performance of Die unglückselige Cleopatra and was very nearly killed by the enraged composer, an event that turned out to be the beginning of a beautiful friendship between the two men – are yet to see their renaissance. The first performance in our time of Mattheson’s Boris Goudenow, which premiered in Hamburg in 1710, three years after Graupner’s operatic debut, did not take place until 2005. Of the three composers, whose oeuvres from that period perfectly reflect the “programme line” of Oper am Gänsemarkt during the house’s first heyday under the direction of Reinhard Keiser, one, Mattheson, was Hamburg-born, while the other two received their first musical training in two Saxon cities: Halle (Handel) and Leipzig (Graupner). Despite the undoubted stylistic differences, their works from the period represent German opera of the transitional phase between the mature and late Baroque, that is, according to Piotr Kamiński, “an intoxicating mixture of Venetian opera, French choreography, German heartiness and universal bad taste”.

Robin Johanssen (Dido), Jacob Lawrence (Aeneas), and Jorge Franco (Achates). Photo: Birgit Gufler

The occasional stagings of Almira aside, this eclectic genre is still a terra incognita for most Baroque opera lovers. Dido – like Almira, which does not resemble any of Handel’s later operas – surprises with its huge size, mixing of German arias and recitatives with Italian arias, typical of Hamburg opera, a range of improbable subplots and an extraordinary sensuality of sound. It also reveals the composer’s Leipzig training, especially his mastery of the art of counterpoint and fugue. The orchestration is dense and dark, combinations of instruments  not obvious, changes of mood abrupt, play of modes and keys deeply thought out and linked to the character of the protagonists (most of the title role is in minor keys). Worthy of note are the elaborate ensembles and choruses, in part inspired by French composers, and in part even featuring literal references to Purcell’s Dido and Aeneas – which would confirm musicologists’ most recent theories that the father of English opera’s oeuvre had a much bigger influence on the music of continental composers than previously thought. Graupner also made several significant corrections to Heinrich Hinsch’s libretto, demonstrating an unerring sense of drama – corrections sometimes as subtle as changing the order of the chorus’ words at the beginning of Act III from “Dido lebe” (long live Dido) to “Lebe, Dido” to make the link to the following ominous duet between Aeneas and Achates, “Lebe, Dido, lebe wohl” (Farewell, Dido, farewell), all the stronger.

It’s a pity that Marcon took the accusations against De Marchi too much to his heart and opted for rather serious cuts to the score. Many arias were removed from the opera, as was the entire role of Iras, Dido’s confidante in love with Achates, with secco recitatives being drastically trimmed as well, sometimes to the detriment of the musical dramaturgy. Perhaps, however, the audience at the Tiroler Landestheater indeed was not ready yet to sit through the complete work that would have taken at least four and a half hours to perform without the cuts. In the truncated version it did hold the audience’s attention, a lot of credit for which is due to the Italian production team: the dancer and choreographer Deda Cristina Colonna who was in charge of directing (in 2017, shortly after Stefan Sutkowski’s death, her production of Lully’s Armida, presented in Innsbruck two years earlier, was brought to the Warsaw Chamber Opera), and the set designer Domenico Franchi. A sensible compromise between the sumptuousness of the historicising costumes and props, and the minimalism of the geometric, sliding decorations – magnificently lit by Cesare Agoni, who bathed the stage in vivid, saturated shades of blue, red, black, white and, above all, gold – provided space for the singers and ample room for manoeuvre for the director, who patched up the gaps in the libretto with elaborate acting gestures alluding to both Baroque dance and modern forms of dance and pantomime.

The biggest hero of the evening was, however, Andrea Marcon, leading the soloists, NovoCanto vocal ensemble and La Cetra orchestra with an energy that proved infectious to all the performers, but at the same time with precision and without falling into irritating mannerisms. He beautifully spun tuneful, expressive melodic lines, intricately weaving them into the dense, shimmering texture, only to occasionally pull out a single thread from it. He placed the accents brilliantly, played with timbre skilfully and, above all, perfectly balanced the proportions between the stage and the orchestra pit, which, given the rather uneven vocal cast, was not an easy task.

I was a little disappointed by the eponymous Dido portrayed by Robin Johanssen, a singer endowed with a sensual and fresh soprano with a charmingly silvery timbre, which to my ear is more appropriate for the classical repertoire, however. Her singing, smooth, even across the registers and confident in the coloraturas, lacked primarily specifically Baroque ornamentation. In addition, Johanssen took a long time to warm up and achieved her full expression only in Act III (especially in the harrowing aria “Komm doch, komm, gewünschter Teil”, in which she was accompanied with uncommon sensitivity by Eva Saladin, the ensemble’s concert mistress). Alicia Amo, cast in two roles – Anna, Dido’s sister, and the goddess Venus – has a soprano that is bright and rather harsh in tone, marked by a persistent, uncontrolled vibrato, which the singer tried to cover with expressive delivery of the musical text, not always succeeding. I was definitely more impressed by the velvety-voiced, very technically proficient Jone Martínez in the soprano roles of Juno and the Egyptian princess Menalippe, whose love for the Numidian prince Hiarbas, head over heels in love with Dido, would find fulfilment only after the death of the Carthaginian queen. The weakest links in the male cast were the tenors: Jacob Lawrence (Aeneas), handsome-voiced but unconvincing as a character, and the clearly still inexperienced Jorge Franco as Achates. On the other hand excellent performances came from the unfortunate suitors: Andreas Wolf, who impressed with his sonorous, well-placed bass-baritone and stylish ornamentation in the role of Hiarbas; and José Antonio López, whose noble, mature baritone was perfect for the role of Juba, Prince of Tyras infatuated with Anna.

Musica hispanica. Los Elementos, Alberto Miguélez Rouco. Photo: Mona Wibmer

I stayed in Innsbruck for two more days. The following day, at the Jesuit church, I was able to enjoy rarely heard music by two eighteenth-century composers, José de Nebra and Francesco Corselli, fragments of which – arranged in a vocal-instrumental mass typical of Madrid’s Capilla Real at the time – were performed passionately and unpretentiously by the Los Elementos ensemble conducted by the Spanish countertenor and harpsichordist Alberto Miguélez Rouco. The day after that, as part of the new “Ottavio Plus” series, Dantone and Alessandro Tampieri, concert master and soloist of the Accademia Bizantina, gave a concert at the Spanish Hall, presenting a sophisticated programme featuring works for solo harpsichord and harpsichord in dialogue with violin, viola and viola d’amore: from the “proto-Baroque” Frescobaldi, through Attilio Ariosti, Domenico Scarlatti and Johann Sebastian Bach, to the heralds of Classicism, Johann Gottlieb Graun and Carl Philipp Emanuel Bach.

Ottavio Plus. Ottavio Dantone and Alessandro Tampieri. Photo: Mona Wibmer

The venues were packed, but pilgrimages of music lovers from abroad are yet to materialise. There are new faces among the performers, the repertoire is already a bit different, the festival is slowly changing course and setting off into the unknown. “All remains different”, the new directors announced, alluding to the hit song by the German actor and singer Herbert Grönemeyer. I hope they will keep their word. The refrain of Grönemeyer’s song begins with the words “there’s so much to lose, you can only win”.

Translated by: Anna Kijak

A jej dzieci niezliczone jak ryby

Dziś Międzynarodowy Dzień Muzyki, który powinien być okazją nie tylko do złożenia życzeń wszystkim, którzy bez muzyki żyć nie mogą, ale też głębszej refleksji nad jej kondycją w dzisiejszym niestabilnym świecie. Kiedyś jej miłośnicy byli niezliczeni jak ryby – niczym dzieci afrykańskiej wszechmatki Jemai. Tymczasem – jak wykazało niedawne badanie – trzy czwarte Polaków nigdy w życiu nie było w filharmonii ani w operze, i raczej się tam nie wybiera (będziemy o tym rozmawiać w dzisiejszej wieczornej Debacie Dwójki). Coraz trudniej się temu dziwić, skoro w domach się nie muzykuje, w szkołach z muzyką się nie oswaja, za to każdy solista, który odniósł sukces za granicą, jest Naszym Dobrem Narodowym, a każda instytucja muzyczna Świątynią Sztuki, w której sztab ludzi odpowiedzialnych za podtrzymywanie kultu – chórzyści, muzycy orkiestrowi, pracownicy techniczni i administracyjni – zarabiają z reguły poniżej średniej krajowej. Do nich właśnie – oraz do niestrudzonych edukatorów – kieruję życzenia najserdeczniejsze. A wszystkim rodzicom, których dzieci jeszcze nie były w operze – polecam wrocławski spektakl Yemaya, królowa mórz, którego premiera odbyła się dawno, dawno temu, ze dwie dyrekcje wstecz, czyli w 2019 roku, a jutro zostanie wznowiony i pójdzie trzykrotnie dzień po dniu. Spektakl z dobrą muzyką, dobrym librettem i dobrze wyreżyserowany – co docenili zarówno mali, jak i duzi odbiorcy minionych przedstawień. O tym, jak powstał i jak został przyjęty przez krytykę, pisałam dla portalu culture.pl. Może się przyda przed wyprawą do Świątyni… o przepraszam, do teatru.

A jej dzieci niezliczone jak ryby

Wszystko zostanie inaczej

Weterani polskiego ruchu wykonawstwa historycznego wspominają Innsbruck z rozrzewnieniem. W burzliwych latach dziewięćdziesiątych, kiedy przyjeżdżali do stolicy Tyrolu po nauki do największych mistrzów – pełni nadziei i biedni jak myszy kościelne – zdarzało im się wślizgnąć bez biletu na koncerty w Hofburgu, Sali Hiszpańskiej zamku Ambras i katedrze świętego Jakuba. Od tamtej pory w Europie wypączkowały dziesiątki festiwali muzyki dawnej. Niegdysiejsi marzyciele nie mają już poczucia wykluczenia. Minął czas legend i pionierów: twórczość minionych epok wydostała się z niszy i wkroczyła do głównego nurtu. Szanse się wyrównały, z drugiej jednak strony zmieniły się oczekiwania publiczności. Żeby sprostać rosnącej konkurencji, trzeba utwierdzić słuchaczy w przekonaniu, że dotychczasowa formuła się sprawdza, albo wymyślić się od nowa.

Rodzicami chrzestnymi Innsbrucker Festwochen der Alten Musik było dwoje entuzjastów: fagocista Otto Ulf, nauczyciel miejscowego gimnazjum realnego, oraz poetka i tłumaczka Lilly von Sauter, która w 1962 roku została kuratorką imponującej kolekcji arcyksięcia Ferdynanda II na zamku Ambras. Rok później oboje zorganizowali pierwszy koncert zamkowy – w sześćsetną rocznicę przekazania Tyrolu w ręce Habsburgów. Pomysł chwycił.  Od tamtej pory Ambraser Schlosskonzerte przyciągały coraz liczniejszą rzeszę melomanów i ciekawskich turystów. W 1972 roku dzięki staraniom Ulfa ruszyła Letnia Akademia Muzyki Dawnej. Pierwszy „prawdziwy” festiwal, pod dyrekcją artystyczną swego założyciela, odbył się w roku 1976. To właśnie Ulf ukształtował niezwykły na owe czasy profil Festwochen, który wyniósł imprezę do rangi jednego z najważniejszych festiwali w Europie. Od wystawienia Acisa i Galatei Händla w 1977 w programach kolejnych Festwochen pojawiały się inscenizacje i wykonania półsceniczne dawnych, często zapomnianych oper i oratoriów. Można śmiało zaryzykować stwierdzenie, że Innsbruck jest kolebką nowoczesnego odrodzenia opery barokowej.

Najbardziej owocne lata festiwalu przypadły w okresie dyrekcji Ulfa i jego następcy Howarda Armana. Festwochen stały się kuźnią talentów, odskocznią do wielkiej kariery późniejszych mistrzów wykonawstwa historycznego, wzorem do naśladowania dla twórców kolejnych festiwali i zachętą do uwzględniania muzyki dawnej w programach innych prestiżowych imprez. Coś zaczęło się psuć za rządów René Jacobsa, który traktował Innsbruck trochę po macoszemu, na marginesie swej międzynarodowej działalności, rozwijającej się prężniej poza granicami Austrii. Kryzys pogłębił się za kadencji Alessandra De Marchiego, wychowanka Scholi Cantorum Basiliensis i niegdysiejszego asystenta Jacobsa, który nie zdołał ożywić sprawdzonej, lecz odrobinę już przestarzałej formuły festiwalu. Niewątpliwą zasługą De Marchiego było zainaugurowanie Cesti-Wettbewerb, konkursu imienia włoskiego kompozytora Pietra Antonia Cestiego, przez pewien czas kapelmistrza na dworze arcyksięcia Ferdynanda Karola w Innsbrucku. Laureaci z lat poprzednich, między innymi Emöke Baráth, Rupert Charlesworth, Sreten Manojlović, a także polska mezzosopranistka Natalia Kawałek, rozwijają się pięknie i robią kariery nie tylko w repertuarze barokowym. Sceptycy jednak sarkali, że De Marchi dokonuje nietrafionych wyborów programowych i przedkłada własne ambicje nad cierpliwość słuchaczy, raczonych wielogodzinnymi spektaklami nie zawsze ciekawych rarytasów. Zgłaszali też wątpliwości pod adresem jego efektownych, lecz coraz bardziej manierycznych interpretacji.

Dido Graupnera. Jone Martínez (Juno) i Robin Johanssen w roli tytułowej. Fot. Birgit Gufler

Jedno jest pewne: festiwal zaczął tracić zainteresowanie publiczności i zagranicznej krytyki. Nadszedł czas reform. Zmiana warty w 2023 roku, po ostatnim sezonie zaprogramowanym przez De Marchiego, pociągnęła za sobą zmianę struktury całej dyrekcji Festwochen. Markus Lutz, dotychczasowy dyrektor zarządzający, został dyrektorem handlowym; dyrekcję artystyczną objęła Eva-Maria Sens; na nowe stanowisko dyrektora muzycznego mianowano klawesynistę, dyrygenta i badacza Ottavia Dantone, doskonale znanego także polskiej publiczności.

Tegoroczne Festwochen przebiegły pod hasłem „Skąd przychodzimy? Dokąd zmierzamy?”. Odpowiedzi na pierwsze pytanie udzieliłam powyżej. Jeśli słusznie się domyślam, że organizatorzy nawiązali do tytułu słynnego obrazu Gauguina, w haśle zabrakło pytania „Kim jesteśmy?”. Co nie końca jest jasne w przypadku Evy-Marii Sens, absolwentki historii i germanistyki, współpracującej z festiwalem od 2015 roku na znacznie mniej eksponowanym stanowisku kierowniczki działu administracji artystycznej i niemającej w dorobku żadnych szczególnych osiągnięć. Na razie jej wizja w niczym nie odbiega od deklaracji większości nowo mianowanych dyrektorów, kuszących publiczność otwartym dialogiem między przeszłością a teraźniejszością. Na pytanie „dokąd zmierzamy?” będzie można odpowiedzieć za kilka lat, choć już dziś niepokoi, że dyrektorzy muzyczni będą sprawować swą funkcję nie dłużej niż przez trzy do pięciu sezonów. A to moim zdaniem zbyt krótko, by nadać festiwalowi tożsamość i odcisnąć na nim wyraźne piętno artystycznej indywidualności. Szkoda, bo Dantone i jego Accademia Bizantina, orkiestra rezydentka Festwochen, reprezentują chwalebny nurt komunikowania się ze słuchaczami językiem czysto muzycznym, bez zbędnych fajerwerków, w głębokim poczuciu, że treść i emocje zawarte w kompozycjach sprzed wieków okażą się czytelne także dla współczesnego, dobrze przygotowanego odbiorcy. Wyrobienie nowej publiczności wymaga jednak czasu i determinacji. Oby ich nie zabrakło – zarówno Dantone, jak jego następcom.

W ocenie całości festiwalu, w którego programie, rozłożonym na przeszło pięć tygodni, znalazły się inscenizacje trzech oper, konkurs Cestiego, ponad dwadzieścia koncertów i tyleż wydarzeń towarzyszących, z przyczyn oczywistych trzeba się zdać na opinie miejscowych krytyków. Dotarłam do Innsbrucka na kilka ostatnich dni Festwochen, świadomie – choć z żalem – rezygnując z Cesare in Egitto Giacomellego pod kierunkiem Dantone i koncertowego wykonania Arianny in Creta Händla z udziałem laureatów ubiegłorocznego konkursu. Mój wybór padł na Dido, Königin von Carthago Christopha Graupnera, pod dyrekcją Andrei Marcona – debiut operowy dwudziestoczteroletniego kompozytora, który niedługo przedtem dostał posadę klawesynisty w hamburskiej Oper am Gänsemarkt. Budynek przy placu, gdzie wbrew pozorom nigdy nie handlowano drobiem i którego nazwa odnosi się najprawdopodobniej do dóbr właściciela ziemskiego Ambrosiusa Gosena, był pierwszym publicznym teatrem operowym w Niemczech, otwartym w 1678 roku, niewiele ponad czterdzieści lat po inauguracji weneckiego Teatro San Cassiano. Sceną, gdzie nie zatrudniano kastratów, a publiczność i tak oczekiwała tego samego, co w Wenecji: rozbudowanych, pełnych kunsztownych ozdobników arii i skomplikowanych librett z mnóstwem wątków pobocznych.

Dido. Scena zbiorowa z III aktu. Fot. Birgit Gufler

Graupner pisał Dido już po wyjeździe swego młodszego kolegi Händla, skrzypka i klawesynisty teatru w Hamburgu, który przed podróżą do Włoch zdążył wystawić przy Gänsemarkt dobrze przyjętą Almirę i zaginionego dziś Nerona. Z partytur dwóch późniejszych oper „hamburskich” Händla, Florindo i Daphne, zachowały się tylko fragmenty, na tyle skąpe, by uniemożliwić ich rzetelną rekonstrukcję. Opery Johanna Matthesona – tego samego, któremu Händel nie chciał ustąpić miejsca przy klawesynie na spektaklu Die unglückselige Cleopatra i mało nie padł trupem z ręki rozwścieczonego kompozytora, co okazało się początkiem pięknej przyjaźni obydwu panów – dopiero czekają na swój renesans. Pierwsze w naszej epoce wykonanie jego Borisa Goudenowa, który miał premierę w Hamburgu w 1710, trzy lata po operowym debiucie Graupnera, odbyło się dopiero w 2005 roku. Spośród trzech wymienionych kompozytorów, których ówczesna twórczość doskonale odzwierciedla „linię programową” Oper am Gänsemarkt z okresu pierwszej świetności teatru pod dyrekcją Reinharda Keisera, jeden – Mattheson – był rodowitym hamburczykiem, pozostali dwaj zdobywali pierwsze szlify muzyczne w dwóch nieodległych od siebie miastach saksońskich: Halle (Händel) i Lipsku (Graupner). Mimo niewątpliwych różnic stylistycznych ich dzieła z tego okresu reprezentują operę niemiecką fazy przejściowej między dojrzałym a późnym barokiem, czyli – zdaniem Piotra Kamińskiego – „upojną mieszankę opery weneckiej, francuskiej choreografii, niemieckiej rubaszności i uniwersalnego złego smaku”.

Jeśli nie liczyć sporadycznych wystawień Almiry, jest to wciąż terra incognita dla większości miłośników opery barokowej. Dido – podobnie jak niepodobna do żadnej z późniejszych oper Händla Almira – zaskakuje potężnymi rozmiarami, typowym dla opery hamburskiej pomieszaniem niemieckich arii i recytatywów z ariami włoskimi, mnóstwem nieprawdopodobnych wątków pobocznych i niezwykłą zmysłowością brzmienia. Zdradza również cechy lipskiego warsztatu kompozytora, na czele z mistrzowskim opanowaniem sztuki kontrapunktu i fugi. Orkiestracja jest gęsta i mroczna, połączenia instrumentów nieoczywiste, zmiany nastroju gwałtowne, gra trybami i tonacjami głęboko przemyślana i powiązana z charakterem postaci (większość partii tytułowej jest utrzymana w tonacjach molowych). Zwracają uwagę rozbudowane ansamble i chóry, po części czerpiące inspirację z twórczości kompozytorów francuskich, po części zawierające wręcz dosłowne odwołania do Dydony i Eneasza Purcella – co potwierdzałoby najświeższe teorie muzykologów o znacznie większym wpływie dorobku ojca opery angielskiej na muzykę twórców kontynentalnych niż dotychczas sądzono. Graupner wprowadził też kilka znamiennych korekt do libretta Heinricha Hinscha, świadczących o nieomylnym wyczuciu dramaturgii – czasem tak subtelnych, jak zmiana kolejności słów chóru na początku III aktu: z „Dido lebe” (niech żyje Dydona) na „Lebe, Dido”, żeby tym mocniej powiązać ten fragment z późniejszym, złowróżbnym duetem Eneasza i Achatesa „Lebe, Dido, lebe wohl” (żegnaj, Dydono, żegnaj).

Trochę szkoda, że Marcon zbyt mocno wziął sobie do serca zarzuty pod adresem De Marchiego i zdecydował się na dość poważne skróty w partyturze. Z opery usunięto wiele arii oraz całą rolę Iras, zakochanej w Achatesie powiernicy Dydony, okrojono też drastycznie recytatywy secco, czasem ze szkodą dla dramaturgii muzycznej. Być może jednak publiczność Tiroler Landestheater rzeczywiście nie była gotowa na odbiór dzieła, którego wykonanie bez skrótów zajęłoby co najmniej cztery i pół godziny. Przedstawione w okrojonej wersji, skupiło jednak uwagę odbiorców, w czym spora zasługa włoskiej ekipy realizatorów: odpowiedzialnej za reżyserię tancerki i choreografki Dedy Cristiny Colonny (w 2017 roku, niedługo po śmierci Stefana Sutkowskiego, ściągnięto do WOK wyreżyserowane przez nią przedstawienie Armidy Lully’ego, dwa lata wcześniej prezentowane w Innsbrucku) oraz scenografa Domenica Franchiego. Rozsądny kompromis między przepychem historyzujących kostiumów i rekwizytów a minimalizmem geometrycznych, przesuwnych dekoracji – wspaniale oświetlonych przez Cesare Agoniego, który skąpał scenę w żywych, nasyconych odcieniach błękitu, czerwieni, czerni, bieli i przede wszystkim złota – zapewnił przestrzeń śpiewakom i duże pole do popisu reżyserce, łatającej luki libretta rozbudowanym gestem aktorskim, nawiązującym zarówno do tańca barokowego, jak nowoczesnych form tańca i pantomimy.

Koncert zespołu Los Elementos w kościele jezuitów. Fot. Mona Wibmer

Największym bohaterem wieczoru okazał się jednak Andrea Marcon, prowadzący solistów, chór NovoCanto i orkiestrę La Cetra z energią udzielającą się wszystkim wykonawcom, a przy tym precyzyjnie i bez popadania w drażniącą manierę. Pięknie snuł śpiewne, pełne ekspresji linie melodyczne, misternie wplatając je w gęstą, rozmigotaną fakturę, żeby czasem wypruć z niej pojedynczą nić. Świetnie rozkładał akcenty, umiejętnie grał barwą, przede wszystkim zaś idealnie ważył proporcje między sceną a kanałem orkiestrowym, co przy dość nierównej obsadzie wokalnej nie było zadaniem łatwym.

Odrobinę rozczarowała mnie tytułowa Dydona w osobie Robin Johanssen, obdarzonej sopranem zmysłowym i świeżym, o urokliwie srebrzystej barwie, na moje ucho bardziej jednak stosownym do repertuaru klasycystycznego. W jej śpiewie, płynnym, wyrównanym w rejestrach i pewnym w koloraturach, zabrakło przede wszystkim specyficznie barokowych zdobień. Inna rzecz, że Johanssen rozśpiewywała się długo i do pełni wyrazu doszła dopiero w III akcie (zwłaszcza we wstrząsającej arii „Komm doch, komm, gewünschter Teil”, w której z niepospolitym wyczuciem towarzyszyła jej Eva Saladin, koncertmistrzyni zespołu). Alicia Amo, obsadzona w dwóch rolach – Anny, siostry Dydony, oraz bogini Wenus – dysponuje sopranem jasnym, dość ostrym w brzmieniu, naznaczonym uporczywym, niekontrolowanym wibrato, które śpiewaczka próbowała pokryć ekspresją w podawaniu tekstu muzycznego, nie zawsze z dobrym skutkiem. Zdecydowanie lepsze wrażenie zrobiła na mnie aksamitnogłosa, bardzo sprawna technicznie Jone Martínez w sopranowych partiach Junony oraz księżniczki egipskiej Menalippe, której miłość do numidyjskiego księcia Hiarbasa, zakochanego po uszy w Dydonie, znajdzie spełnienie dopiero po śmierci królowej Kartaginy. W męskiej obsadzie najsłabiej wypadli tenorzy: obdarzony ładnym głosem, lecz nieprzekonujący jako postać Jacob Lawrence (Eneasz) i wyraźnie jeszcze niedoświadczony Jorge Franco w partii Achatesa. Znakomicie za to sprawili się dwaj nieszczęśliwi adoratorzy: Andreas Wolf, imponujący dźwięcznym, dobrze postanowionym bas-barytonem i stylową realizacją ornamentyki w partii wspomnianego już Hiarbasa; oraz José Antonio López, którego szlachetny, dojrzały baryton idealnie pasował do roli Juby, zadurzonego w Annie księcia Tyru.

Ottavio Dantone i Alessandro Tampieri na koncercie „Ottavio Plus” na zamku Ambras. Fot. Mona Wibmer

Zostałam w Innsbrucku jeszcze dwa dni dłużej. Nazajutrz, w kościele jezuitów, mogłam nacieszyć ucho rzadko słyszaną muzyką dwóch XVIII-wiecznych kompozytorów, José de Nebry i Francesca Corsellego, której fragmenty – ułożone w typową dla ówczesnej Capilla Real w Madrycie mszę wokalno-instrumentalną – zabrzmiały w żarliwym i bezpretensjonalnym wykonaniu zespołu Los Elementos pod dyrekcją hiszpańskiego kontratenora i klawesynisty Alberta Miguéleza Rouco. Następnego dnia, w ramach nowego cyklu „Ottavio Plus”, w Sali Hiszpańskiej zamku Ambras wystąpili Dantone oraz Alessandro Tampieri, koncertmistrz i solista Accademia Bizantina – w wyrafinowanym programie złożonym z utworów przeznaczonych na klawesyn solo oraz w dialogach ze skrzypcami, altówką i violą d’amore: od „protobarokowego” Frescobaldiego, przez Attilia Ariostiego, Domenica Scarlattiego i Jana Sebastiana Bacha, aż po zwiastunów klasycyzmu, Johanna Gottlieba Grauna i Carla Philippa Emanuela Bacha.

Sale były pełne, ale na pielgrzymki melomanów z zagranicy trzeba jeszcze poczekać. W gronie wykonawców pojawiły się nowe twarze, repertuar już trochę inny, festiwal powolutku zmienia kurs i wyrusza w nieznane. „Wszystko zostanie inaczej”, zapowiedzieli nowi dyrektorzy, odwołując się do przeboju niemieckiego aktora i piosenkarza Herberta Grönemeyera. Mam nadzieję, że dotrzymają słowa. Refren piosenki Grönemeyera zaczyna się od słów „tyle jest do stracenia, że można tylko wygrać”.

Diagnostyka zaburzeń teatralnych

Upiór wciąż zaprzątnięty zgiełkiem życia codziennego, ale sumiennie anonsuje wrześniowy numer „Teatru”, a w nim między innymi „Najlepszy, najlepsza, najlepsi w sezonie 2023/2024″, czyli podsumowanie krytyków; rozmowę Anny Jazgarskiej z Wojciechem Niemczykiem; recenzję Marka Troszyńskiego z Dziadów Mickiewicza w Teatrze Liberty w Tbilisi; oraz swój kolejny felieton z cyklu W kwarantannie. Zapraszamy do lektury.

Diagnostyka zaburzeń teatralnych

O pożytkach z praktyk robotniczych

W tym miejscu powinna już dziś znaleźć się relacja z kilku ostatnich dni Innsbrucker Festwochen der Alten Musik – ale się nie znajdzie, bo podobnie jak wszyscy, głowę mam teraz zajętą dramatycznymi doniesieniami z południa Polski. Przerażona skalą zniszczeń w Kłodzku, Nysie i innych miastach Dolnego Śląska, trzymam teraz kciuki za Wrocław, z którym wiąże mnie wiele wspomnień, dobrych i złych, przede wszystkim jednak nieustająca więź z tamtejszym środowiskiem muzycznym. Przeglądając archiwa, natknęłam się na tekst napisany po rozmowie z Hansem-Christophem Rademannem – i nigdy nieopublikowany, między innymi dlatego, że zgodnie z przewidywaniami dyrygenta wrocławskie wykonanie Pasji Mateuszowej w wersji Mendelssohna nie padło wówczas na podatny grunt. Może warto jeszcze kiedyś spróbować. Może już dojrzeliśmy.

***

Początek studiów Hansa-Christopha Rademanna w drezdeńskiej Musikhochschule przypadł na schyłkową fazę Niemieckiej Republiki Demokratycznej. Późnym latem, przed rozpoczęciem roku akademickiego, młodych ludzi kierowano do pracy w państwowych zakładach przemysłowych i gospodarstwach rolnych – celem zbratania przyszłych inteligentów z klasą robotniczą. Rademann trafił wprost na wykopki ziemniaków. Żeby nie zanudzić się na śmierć, wziął ze sobą sporo nut. Próby sekcyjne chóru organizował już za dnia, w ramach grup obsługujących kombajn ziemniaczany. Po pracy w polu studenci spotykali się w pełnym składzie i ćwiczyli do późnej nocy. Takie były początki Dresdner Kammerchor, założonego oficjalnie w 1985 roku i prowadzonego przez Rademanna do dziś.

Chórmistrz wspomina ten czas z dystansem i nieskrywanym rozbawieniem, choć szlaki pionierów wykonawstwa historycznego w Niemczech Wschodnich nie były usłane różami. Na szczęście Rademann wychował się w rodzinie o głęboko zakorzenionych tradycjach muzycznych. Jego ojciec był kantorem chóru St.-Georgen-Kirche w Schwarzenbergu – górskim miasteczku w Rudawach, niedaleko ówczesnej granicy z Czechosłowacją. Przestronne, rzęsiście oświetlone wnętrze XVII-wiecznego kościoła salowego uwrażliwiło chłopca zarówno na kontekst, jak i parametry dźwiękowe muzyki baroku. W wieku dziesięciu lat przeprowadził się do Drezna i zamieszkał w szkole z internatem – jako dumny członek tamtejszego Kreuzchor, zespołu działającego nieprzerwanie od lipca 1300 roku, istnej kuźni talentów, w której pierwsze kroki stawiali między innymi śpiewacy Peter Schreier i René Pape, dyrygent Hartmut Haenchen i kompozytor Udo Zimmermann. Kiedy pakował się na praktyki studenckie po egzaminach wstępnych na wydział dyrygentury i chóralistyki Musikhochschule, nie wyobrażał już sobie życia bez śpiewu i muzyki dawnej.

Hans-Christoph Rademann. Fot. Martin Förster

Na uczelni znalazł potężnych mentorów, między innymi Wolframa Steudego, chórmistrza i muzykologa, wybitnego znawcę twórczości Heinricha Schütza. Steude był także współzałożycielem i realizatorem organowego continuo w zespole Cappella Sagittariana – pierwszej drezdeńskiej orkiestry barokowej, działającej od lat 70. ubiegłego wieku pod auspicjami Staatskapelle Dresden. Dzięki połączonym wysiłkom młodego Rademanna, Dresdner Kammerchor i muzyków Cappelli stolica Saksonii stała się wkrótce matecznikiem ruchu wykonawstwa historycznego we wschodniej części Niemiec. Drezdeńscy melomani do dziś wspominają koncerty z Mesjaszem Händla i Weihnachtsoratorium Bacha – ten ostatni z udziałem nieznanego jeszcze kontratenora Andreasa Scholla. Rademann wypomina mu wprawdzie słabość do wyścigów Formuły 1, a co za tym idzie, niechęć do uczestniczenia w próbach przypadających na czas transmisji, nie kryje jednak dumy, że odkrył talent młodego śpiewaka przed jego oszałamiającą karierą w Belgii i Francji.

Szef Kammerchor nie poprzestał na studiach w Dreźnie. Kontynuował edukację pod kierunkiem największych luminarzy wykonawstwa historycznego, przede wszystkim Helmutha Rillinga, założyciela Bach-Collegium oraz Internationale Bachakademie Stuttgart, a także Philippe’a Herreweghe’a, organizatora gandawskiego zespołu Collegium Vocale, którego interpretacje Rademann od dawna traktował jako główny punkt odniesienia przy rekonstrukcji praktyk wykonawczych w muzyce Bacha. Zapewne dlatego w rozmowie o Pasji Mateuszowej w „romantycznej” wersji Mendelssohna – która 26 lutego 2017 roku zabrzmiała pod jego kierunkiem w NFM – zastrzegał się nieustannie, niepewny, jak przyjmie ją wrocławska publiczność, nawykła już do purystycznych ujęć z udziałem niewielkich chórów i zespołów instrumentów dawnych.

Rademann podkreślił, że w legendzie o Mendelssohnie jako ponownym „odkrywcy” spuścizny Lipskiego Kantora jest wiele przesady. Utwory Bacha nie popadły w zapomnienie, zwłaszcza w Niemczech, gdzie wciąż służyły adeptom kompozycji i kontrapunktu jako źródło inspiracji i materiał do ćwiczeń. Zwrócił jednak uwagę na błyskawicznie zachodzące zmiany w estetyce i wrażliwości doby romantyzmu, a co za tym idzie, ewolucję recepcji twórczości minionego czasu. Mendelssohn musiał dokonać skrótów w Bachowskim arcydziele, przystosować je do możliwości współczesnych odbiorców, oczyścić je z „niemodnych” włoskich naleciałości. Jak twierdzi Rademann, przyszło mu to z tym większą łatwością, że opracowywał kompozycję właściwie nieznaną, spoczywającą w zaciszu bibliotek od końca XVIII wieku, kiedy zabrzmiała po raz ostatni we wnętrzu lipskiego kościoła św. Tomasza.

Głosy chóralne Pasji Mateuszowej w wersji Mendelssohna. Ze zbiorów Bachhaus Eisenach

W pierwszej wersji z 1829 Mendelssohn usunął z Pasji dziesięć arii i siedem chórów. W późniejszej z 1841 roku przywrócił wprawdzie cztery arie i zrezygnował z użycia fortepianu, który zastąpił nietypowym continuo złożonym z dwóch wiolonczel i kontrabasu, wciąż jednak dążył do tego, by przydać dziełu zwartości i dramatyzmu – w romantycznym tego słowa znaczeniu. Zdaniem Rademanna wielu zabiegów Bachowskich po prostu już nie rozumiał. Mendelssohn dokonał skrótów, lekceważąc zakodowaną w dziele symbolikę biblijną, zrezygnował z arii da capo, odzwierciedlających konstrukcję skrzydłowego ołtarza. Bach wyrażał emocje środkami czysto muzycznymi, zgodnie z barokową teorią afektów. Mendelssohn uciekł się do odmalowywania uczuć za pośrednictwem dynamiki, skontrastowanej zwłaszcza w partiach „turbae”, czyli chóru wcielającego się w role tłumu, oraz w recytatywach, które w przeciwieństwie do oryginału niosą w jego ujęciu znacznie potężniejszy ładunek dramatyczny niż arie. Zróżnicował też tempa, w wielu przypadkach wymuszone strukturą dodanych przezeń akordów. Pasja Mateuszowa w wersji Mendelssohna jest fragmentami bardziej rozlewna i solenna, gdzie indziej zaś – burzliwsza w przebiegu niż w partyturze Bacha. Wzbudza zaskakujące nieraz skojarzenia z operą romantyczną.

Jak twierdzi Rademann, wiąże się to również z jej charakterem brzmieniowym. Nieużywane już oboje myśliwskie Mendelssohn zastąpił klarnetem i bassethornem. Zrezygnował z chóru chłopięcego, plasując w jego miejscu cztery dorosłe solistki, podające tekst z dużo większą ekspresją. Przetransponował słynną arię altową „Erbarme dich” na sopran, czyniąc z niej jeden z kulminacyjnych punktów drugiej części utworu. Przewidział w wykonaniu udział potężnego zespołu chórzystów, złożonego nawet ze stu pięćdziesięciu osób.

Rademann chce jednak uniknąć nieporozumień. Podkreśla, że Mendelssohn podszedł do dzieła Bacha z niekwestionowanym pietyzmem – tyle że właściwym dla tamtej epoki. Być może inaczej rozumiał zawartą w nim prawdę: jako prawdę uczuć i emocji, nie zaś autentyzm środków wykonawczych, do jakiego przyzwyczaili nas muzycy związani z nurtem historyzującym. Spytany, czy Pasja Mateuszowa w wersji Mendelssohna ma szansę wejść na stałe do repertuaru koncertowego, zaistnieć w obiegu amatorskim, Rademann kręci głową z powątpiewaniem. Trzeba by ją lepiej oswoić. To nadal jest Bach, ale jakby otulony płaszczem romantyzmu. Wygląda w nim trochę obco. Paradoksalnie, bardziej obco niż ten naznaczony piętnem późnoromantycznej, brahmsowskiej estetyki – jak choćby w nagraniach Otto Klemperera.

Warto zatem odkurzać tę osobliwość? Pewnie, że warto. Zwłaszcza pod kierunkiem człowieka, który oswoił kiedyś pracowników państwowego gospodarstwa rolnego z chóralnym śpiewem studentów. Śpiewem, który na polu ziemniaków musiał brzmieć równie obco, jak zapoznana wersja Mendelssohna w XXI-wiecznej sali koncertowej.

Three Debuts, Three Revelations

Well, I have been taught once again to never say never. I didn’t make it to the premiere of Valentin Schwarz’s production of Der Ring des Nibelungen, as I still had other some Bayreuth stagings from previous years to catch up on. Last year I gave the new tetralogy a miss as well – discouraged by the generally scathing reviews of the director’s vision, the uneven, in a few cases even ill-judged cast and the return to the podium of the young, undoubtedly talented, but not very experienced Finnish conductor Pietari Inkinen, who in 2021 deprived me of any vestiges of pleasure in experiencing my beloved Die Walküre. This season I ran out of arguments – after Cornelius Meister and then after Inkinen, the baton was taken over by Simone Young, to whose debut on the Green Hill we had been looking forward for years. The other sensational announcement was that Michael Spyres would sing Siegmund, an announcement all the more sensational given that this was a double debut – the American tenor had never sung the role on stage before. Professional curiosity prevailed, although I must confess remorsefully that I got myself accredited only for Das Rheingold and Die Walküre. After what I saw and heard, I do not rule out that next year I might take one last opportunity to get to know the whole thing – if only to verify some of the interpretive tropes I spotted when analysing the first two parts of the Ring.

Schwarz arrived in Bayreuth with a hard-earned reputation of an iconoclast and a rebel. He announced that he intended to direct the Ring as if it were a four-part saga on Netflix – a story about the problems and dilemmas of a modern family, adapted to the sensibilities of today’s audiences, with all the resulting dramatic consequences of this decision. Fully aware that Wagner had drawn on dozens of sources to create his own mythology, Schwarz felt himself a myth-maker as well and, as he put it, “with consistent disrespect” for the libretto, made fundamental changes in it: not in the textual but in the interpretive layer. He made the conflict between the two twin brothers, Alberich and Wotan, the dramatic axis of the whole. He replaced the Rhine gold physically present in the Ring with a multiple symbol of power. He turned Sieglinde – pregnant even before the arrival of Siegmund – into a victim of Wotan’s rape, completely turning the relationship between the protagonists of Die Walküre upside down. As Schwarz resorted to comparisons with cinematic attempts to demythologise established myths, let me point out that in Netflix’s nearly thirty-year history no one has made an adaptation so far removed from the original that the viewer – in order to understand anything about it – has to use the director’s extensive commentary. Such commentary was not necessary even in the case of the mad Norwegian series Ragnarok, whose creators took a merciless approach not only to Norse mythology, but also to Der Ring des Nibelungen – and yet the narrative remained clear, above all for the production’s main target audience, that is pimply teenagers who didn’t always have a clue why a certain nursing home resident in the fictional town of Edda wore a black eye patch and was called Wotan Wagner.

Das Rheingold. Tomasz Konieczny (Wotan), Ólafur Sigurdarson (Alberich), and John Daszak (Loge). Photo: Enrico Nawrath

Thus, from a conceptual point of view Schwarz’s Ring is a complete disaster, but visually a perversely attractive disaster, mainly due to Andrea Cozzi’s excellent set design, Andy Besuch’s fine costumes, Nicola Hungsberg’s efficient lighting direction, prepared this year on the basis of Reinhard Traub’s original concept, and – last but not least – the extraordinary qualities of the Festspielhaus stage, the depth of which enhances every detail and brightens every colour. However, Schwarz doesn’t know how to use this brilliantly arranged space, which evokes only superficial associations with a movie set. The narrative unfolds in too many places at once, becomes distracting owing to the impossibility of using close-ups and long camera zoom-ins and, as a result, gets bogged down in the tangled, disjointed side plots.

And yet it is possible to discern in all this a desperate attempt to lure the audience with the promise of a mystery. There is no gold, no ring, no Nothung in this staging, but there are symbols that are yet to be fully explained – perhaps their meaning will be unveiled in the subsequent parts of the cycle. Could it be that gold is the ghastly, cruel boy in a yellow shirt, whom Alberich kidnaps from the custody of the Rhinemaidens? Or perhaps it’s just an illusion, perhaps the real metaphor for the primordial order of nature is the two children in Die Walküre sprinkled with golden glitter – embodied visions of the original state of innocence of Sieglinde and Siegmund? What does the pyramid, shown in various forms, mean? Could it be that in all its manifestations – from a polyhedral variation of Rubik’s cube that Wotan gives the infernal boy to play with, to the luminous space that Brünnhilde heads for in the finale of Die Walküre – it is an ambiguous symbol of power and violence, the ring, Tarnhelm and Wotan’s spear in one?

We don’t get an answer to these questions and I doubt – I may be wrong, though – that we will get it at the end of the Ring. Schwarz has some decent directorial skills, and from time to time he enlivens this incoherent tale of a toxic family with finely played episodes and charming acting scenes that, instead of developing into a coherent narrative, burst like soap bubbles. Like the brilliant, if a bit over-the-top, scene in which Erda impetuously hurls a tray full of champagne glasses against the floor before “Weiche, Wotan, weiche”. Like the beginning of Act I of Die Walküre, in which Hunding, amidst the flashes of a thunderstorm, struggles with a panel of blown electrical fuses. Like the well-captured essence of Siegmund’s disappointment, when, hearing that he will not be reunited with Sieglinde in Valhalla, he abandons his suitcase packed for the journey to the palace of the fallen. Yet most of Schwarz’s ideas come from nowhere and lead nowhere, and this includes the spectacular Non-Ride of the Valkyries: shrouded in bandages and recuperating in a plastic surgery clinic.

Das Rheingold. Tobias Kehrer (Fafner), Jens-Erik Aasbø (Fasolt), Nicholas Brownlee (Donner), Christina Nilsson (Freia), and Mirko Roschkowski (Froh). Photo: Enrico Nawrath

I wonder to what extent this pandemonium of post-dramatic theatre influenced casting choices and style of performance of the various vocal parts. In Das Rheingold, in line with Schwarz’s concept, we got the twins Alberich and Wotan in the form of two repulsive shady-looking characters, whose singing – far from any canons of beauty and subtlety – carried only a powerful charge of contempt, frustration and hatred (Ólafur Sigurdarson and Tomasz Konieczny, respectively). An emotionless and prematurely aged Fricka found a convincing performer in Christa Mayer, who possesses an already tired mezzo-soprano with an excessive vibrato. Freia, terrified and almost in catatonia, was heard in Christina Nilsson’s lovely but at times seemingly frozen voice. Ya-Chung Huang’s technically assured tenor had to cope with an extremely one-dimensional, even caricatural vision of Mime. The same applies to John Daszak, whose interpretation of Loge came as if straight from English vaudeville – which is not surprising, given that Schwarz imagined him as Wotan’s family lawyer. Okka von der Damerau as Erda successfully made up for her technical shortcomings with her expressiveness. Of the two giant brothers the one I found more memorable was Fafner, sung by Tobias Kehrer with a fairly small and at times unstable, but very charming bass. Mirko Roschkowski (Froh) paled in comparison with the excellent Nicholas Brownlee as Donner (I looked up the cast of Das Rheingold to be presented at the Bayerische Staatsoper in the autumn and discovered with satisfaction that I wasn’t the only person to hear more of a Wotan in him). I found softness and lyricism only in the singing of the Rhinemaidens – this makes me all the happier to note a fine performance by the Polish mezzo-soprano Natalia Skrycka as Wellgunde. In the second instalment of the Ring characters familiar from the prologue were joined by Wotan’s traditionally screaming daughters, in comparison with whom Catherine Foster did surprisingly well in the role of Brünnhilde, sung musically, with great commitment and at times an indispensable sense of humour, although the English singer, who has an undoubtedly handsome soprano, as usual did not avoid problems with intonation and excessive vibrato.

Die Walküre. Michael Spyres (Siegmund) and Vida Miknevičiūtė (Sieglinde). Photo: Enrico Nawrath

Only the first act of Die Walküre fulfilled my dream of the truth of the most humane of Wagner’s musical dramas – thanks to two phenomenal Bayreuth debutants: Vida Miknevičiūtė, who conveyed all the anxiety, ecstasy and anguish of Sieglinde with a soprano that was quite sharp, but at the same time agile, spontaneous, sparkling with colour, impeccable in terms of both intonation and articulation; and Michael Spyres, who took Bayreuth by storm and immediately presented himself as one of the best Siegmunds in the festival’s post-war history. I admire the extraordinary intelligence of this singer, who perfectly senses the moment when a change of repertoire should be made without damaging the voice and, at the same time, in full harmony with the aesthetics and performance tradition of the newly mastered roles. His German still leaves a bit to be desired (this also applies to the production of certain vowels, which continue to bring to mind associations with the French grand opera), but in terms of vividness of his voice, his uniquely baritonal sound, beautifully open top and rounded notes at the bottom of the range, and above all the sensitive, truly song-like phrasing – I think Spyres would have delighted Wagner himself. The singing of this Sieglinde and this Siegmund could move a rock: it certainly moved the ever-dependable Georg Zeppenfeld, who complemented the artistry of the two singers with an astonishingly sensitive portrayal of the unloved, frustrated Hunding.

Die Walküre. Tomasz Konieczny (Wotan). Photo: Enrico Nawrath

It was worth coming to Bayreuth for this one act, for this hour of wonderful music making under Simone Young’s tender baton. The Australian conductor tried to brighten the score of the whole Ring, to extract hitherto neglected details from its texture, to emphasise the tragedy of gods, people and in-between beings with an almost impressionistic play of lights and shadows. She fully achieved this goal in the orchestral layer. When it came to singing, she often had to fight against recalcitrant matter, especially in Das Rheingold, when the soloists sometimes managed to drown out, shout down and stomp down the subtly and wisely playing orchestra. How much of this was Schwarz’s fault, how much was contributed by the booming singing manner, so beloved on the Green Hill, how much was contributed by the conductor herself, defending her vision against all odds – I might find out next year. I already know that the festival should let go of neither Miknevičiūtė, Young nor Spyres. Wagner’s masterpieces deserve the return of sensitive interpreters.

Translated by: Anna Kijak

Wielki Kameleon

Sezon letnich festiwali nieubłaganie dobiega końca: lada chwila raport z Bayreuther Festspiele w wersji angielskiej, wkrótce potem relacje z Innsbrucka i ponownie z Bayreuth, ale w barokowej szacie. Tymczasem ostatni powrót do wielkanocnej odsłony Actus Humanus i do koncertu 31 marca w Dworze Artusa, z udziałem Akademie für Alte Musik Berlin.

***

Ktoś kiedyś powiedział, że w Händlowskich Concerti grossi op. 3 nic nie jest, jak być powinno. Każdy z utworów powstał w innym czasie, co więcej, nie bardzo wiadomo, kiedy. Poszczególne koncerty nie układają się w przemyślany cykl, niektóre sprawiają wrażenie kompilacji bądź wstępnych szkiców do nieukończonych kompozycji. Na dobrą sprawę żaden – może poza czwartym – nie jest „prawdziwym” concerto grosso, którego głównym założeniem było współzawodnictwo concertina, czyli grupy instrumentów solowych, z tutti, czyli partią całej orkiestry. Kompozycje różnią się nie tylko obsadą, ale też liczbą i układem części: koncert szósty składa się tylko z dwóch członów, koncerty drugi i piąty mają ich po pięć. Zbiór ukazał się w 1734 roku, nakładem londyńskiej oficyny Johna Walsha starszego, podobno bez wiedzy i zgody samego zainteresowanego, czyli Händla. Tak w każdym razie utrzymuje większość muzykologów. Są jednak i tacy, których zdaniem sprawa jest znacznie bardziej skomplikowana.

John Walsh przyszedł na świat w połowie lat sześćdziesiątych XVII wieku i osiadł w Londynie około 1690 roku. Nie wiadomo, skąd przybył – być może z Irlandii, być może z którejś z wiosek zasiedlanych przez imigrantów z Zielonej Wyspy co najmniej od końca XIV stulecia, kiedy w Anglii zaczęło brakować rąk do pracy po kolejnych epidemiach czarnej śmierci. W czerwcu 1692 roku został mianowany nadwornym budowniczym instrumentów króla Wilhelma III Orańskiego. Jego poprzednikiem był niejaki John Shaw, który prowadził swój warsztat pod szyldem „The Golden Harp and Hoboy”. Walsh przejął po nim interes wraz z nazwą, otworzył warsztat przy Catherine Street Strand, ożenił się z Mary Allen i przystąpił mozolnie do budowy własnego autorytetu. John i Mary doczekali się w sumie piętnaściorga dzieci, ale tylko trójka zdołała wyjść z niemowlęctwa. Być może dlatego Walsh z takim zapałem pracował na chwałę swojego imienia – żeby zostawić po sobie choćby wspomnienie, jeśli nie uda się doczekać godnego potomka i dziedzica swych muzycznych przedsięwzięć.

Grawiura Thomasa Crossa ze zbiorów National Portrait Gallery w Londynie

Działalność wydawniczą rozpoczął w 1695 roku, od wydania podręcznika The Self Instructor for the Violin, or the art of playing that instrument improved and made easie by plain Rules and Directions. Drukarstwo muzyczne w Anglii przeszło wówczas istotną przemianę, wraz z przestawieniem się z techniki ruchomych czcionek na znacznie bardziej czytelną metodę druku z płyt miedziorytniczych. Walsh natychmiast wpasował się w niszę, której nie wykorzystali jego konkurenci. Słynna niegdyś oficyna Johna Playforda podupadła pod rządami jego syna Henry’ego. Thomas Cross, jeden z pionierów grafiki miedziorytniczej, wolał się skupić na doskonaleniu techniki graweru niż na rozwijaniu własnej działalności wydawniczej. Walsh wykorzystał sytuację do cna. Jego ryciny nie były nawet w połowie tak schludne, jak mistrzowskie prace Crossa – między innymi dlatego, że Walsh wdrożył znacznie tańszą technologię grawerowania płyt w stopie cyny z antymonem i miedzią, przy użyciu stalowych matryc. Był też znany z oględnie mówiąc nieuczciwych praktyk wydawniczych. Mimo że tak zwany Statut Królowej Anny, czyli „akt o poparciu wiedzy, przez przyznanie autorom i nabywcom kopii wydrukowanych książek praw do takich kopii”, wszedł w życie już w 1710 roku, na dobrą sprawę mało kto go przestrzegał. Walsh pilnie śledził ówczesne mody, miał doskonałe rozeznanie w gustach swoich odbiorców, wiedział też, z kim nawiązać kontakty, żeby obejść wymóg sprawiedliwego podziału korzyści z twórcami publikowanych przez siebie utworów. W roku 1711, nawiązując współpracę z Händlem, przejął prawa do jego Rinalda, na czym zarobił 1500 funtów. Odchodząc z tego świata w 1736 roku, pozostawił synowi schedę w zawrotnej wysokości co najmniej 30 tysięcy funtów szterlingów.

Portret Händla z końca lat 20. XVIII wieku, być może autorstwa Balthasara Dennera. National Portrait Gallery w Londynie

Zwolennicy teorii, że Walsh bezprawnie zawłaszczył kilkadziesiąt fragmentów kompozycji Händla i ułożył z nich cykl sześciu concerti grossi, wskazują na wcześniejszy o dwadzieścia lat sukces koncertów Arcangela Corellego, opublikowanych pośmiertnie w amsterdamskiej oficynie Estienne’a Rogera. Walsh współpracował z Rogerem od 1716 roku i wielokrotnie korzystał z przygotowanych przez niego matryc. Zaledwie rok przed wydaniem op. 3 Händla rozpowszechnił – z pewnością bez porozumienia z twórcą – zbiór concerti grossi Geminianiego. Ten jednak podał go do sądu i ostatecznie poszedł z Walshem na ugodę, zobowiązując go do autoryzacji swoich kolejnych dzieł przed ich ewentualnym wydaniem. Händel nawet okiem nie mrugnął – zapewne dlatego, że właśnie w 1734 wygasł królewski przywilej na publikację jego utworów, zagwarantowany czternaście lat wcześniej przez Jerzego I Hanowerskiego. Być może kompozytor puścił Walshowi płazem jego nieuczciwość, w pełni świadom, że sukces rynkowy pierwszego zbioru concerti grossi może przysłużyć się jego kolejnym przedsięwzięciom – w tym publikacji przemyślanych już od początku do końca i wydanych przez Johna Walsha młodszego dwunastu koncertów op. 6.

Egzemplarz Concerti grossi op. 3 wydanych nakładem oficyny Johna Walsha

Jakkolwiek było, concerti op. 3 wciąż pozostają świadectwem niezwykłej wszechstronności Händla i bogactwa jego języka harmonicznego. Pierwszy z nich, przeznaczony na dwa flety podłużne, dwa oboje, dwa fagoty, smyczki i basso continuo, zaskakuje nie tylko rozbieżnością tonacji Allegra B-dur z pozostałymi częściami, utrzymanymi w tonacji g-moll, lecz także niezwykłym rozbudowaniem środkowej części Largo, sugerującym „poskładanie” tej kompozycji z kilku niezależnych od siebie fragmentów. W drugim zwracają uwagę odwołania do Brockes-Passion z 1712 roku i znacznie późniejszego „The King Shall Rejoice” z Coronation Anthems. Trzeci niemal z pewnością jest „dziełem” samego Walsha, który skompilował go między innymi z fragmentów Chandos Anthems oraz Chandos Te Deum. Koncert czwarty – choć niezwykłej urody – na życzenie samego kompozytora został zastąpiony w drugim wydaniu czteroczęściowym opracowaniem uwertury do opery Amadigi di Gaula. Piąty, opublikowany przez Walsha tylko w dwóch pierwszych częściach, był znany już wcześniej, z pięcioczęściowej wersji autoryzowanej przez kompozytora. Materiał szóstego koncertu pochodzi między innymi z wcześniejszych oper Händla: Ottone oraz Il pastor fido.

Przywykliśmy już do przydomka Il caro Sassone. Być może czas najwyższy oswoić się z innym przezwiskiem, które przylgnęło do Händla w czasach spędzonych na Wyspach Brytyjskich: The Great Chameleon – stwór zdolny przystosować się nie tylko do gustów tamtejszej publiczności, lecz i do własnych oczekiwań. Eksplodujący feerią barw, które do dziś oszałamiają miłośników jego twórczości: mniej już ciekawych, kto komu ukradł i dlaczego, i mniej zainteresowanych, czy Walsh rytował swe płyty w miedzi, czy też w tańszym stopie, w Wielkiej Brytanii znanym do dziś pod nawą „pewter”.

Trzy debiuty, trzy olśnienia

No i mam kolejną nauczkę, żeby się nie zarzekać. Na premierę Pierścienia Nibelunga w reżyserii Valentina Schwarza nie dotarłam, wciąż mając do nadrobienia kilka bayreuckich inscenizacji z lat ubiegłych. W zeszłym roku też sobie darowałam nową tetralogię – zniechęcona na ogół miażdżącymi recenzjami wizji reżyserskiej, nierówną, w kilku przypadkach wręcz nietrafioną obsadą, oraz powrotem za pulpit młodego, niewątpliwie utalentowanego, ale niezbyt doświadczonego fińskiego dyrygenta Pietariego Inkinena, który w 2021 roku odebrał mi resztki przyjemności obcowania z ukochaną Walkirią. W tym sezonie zabrakło mi argumentów – po Corneliusie Meistrze, potem zaś Inkinenie, batutę przejęła Simone Young, której debiutu na Zielonym Wzgórzu nie mogliśmy się doczekać od lat. Drugą sensacją była zapowiedź występu Michaela Spyresa w roli Zygmunta, tym większą, że chodziło o debiut podwójny – amerykański tenor nigdy przedtem nie śpiewał tej partii na scenie. Ciekawość zawodowa przeważyła, choć wyznaję ze skruchą, że zaakredytowałam się tylko na Złocie Renu i Walkirii. Po tym, co zobaczyłam i usłyszałam, nie wykluczam, że w przyszłym roku skorzystam z ostatniej okazji zapoznania się z całością – choćby po to, by zweryfikować kilka tropów interpretacyjnych, których chwyciłam się podczas analizy dwóch pierwszych części Ringu.

Złoto Renu. Ólafur Sigurdarson (Alberyk) i John Daszak (Loge). Fot. Enrico Nawrath

Schwarz wkroczył do Bayreuth z opinią ikonoklasty i buntownika, na którą skądinąd godziwie sobie zapracował. Oznajmił, że zamierza wyreżyserować Pierścień niczym czteroczęściową sagę na platformie Netflix – opowieść o problemach i dylematach współczesnej rodziny, dostosowaną do wrażliwości dzisiejszego odbiorcy ze wszystkimi wynikającymi z tej decyzji konsekwencjami dramaturgicznymi. W pełni świadom, że Wagner sięgnął do dziesiątków źródeł, by stworzyć własną mitologię na nadchodzące czasy, sam poczuł się mitotwórcą i – jak to określił – „z konsekwentnym brakiem poszanowania” dla libretta dokonał w nim zasadniczych zmian: nie w warstwie tekstowej, lecz interpretacyjnej. Osią dramaturgiczną całości uczynił konflikt dwóch braci-bliźniaków, Alberyka i Wotana. Fizycznie obecne w Pierścieniu złoto Renu zastąpił wielorakim symbolem władzy. Z Zyglindy – ciężarnej już przed nadejściem Zygmunta – uczynił ofiarę gwałtu Wotana, całkowicie stawiając na głowie relacje między postaciami Walkirii. Ponieważ Schwarz uciekł się do porównania z filmowymi próbami demitologizacji mitów zastanych, pozwolę sobie zauważyć, że w blisko trzydziestoletniej historii Netflixa nikt nie dokonał adaptacji tak dalece odbiegającej od pierwowzoru, by widz – żeby cokolwiek z niej zrozumieć – musiał posiłkować się obszernymi wyjaśnieniami reżyserskimi. Obył się bez nich nawet zwariowany norweski serial Ragnarok, którego twórcy rozprawili się bezlitośnie nie tylko z mitologią nordycką, ale i Pierścieniem Nibelunga – a mimo to narracja pozostała czytelna, przede wszystkim dla głównych adresatów produkcji, czyli pryszczatych nastolatków, którzy nie zawsze mieli pojęcie, dlaczego pewien pensjonariusz domu opieki w fikcyjnym miasteczku Edda nosi czarną opaskę na oku i nazywa się Wotan Wagner.

Od strony koncepcyjnej Ring w ujęciu Schwarza jest zatem kompletną katastrofą, zarazem jednak katastrofą perwersyjnie atrakcyjną wizualnie, głównie za sprawą świetnej scenografii Andrei Cozziego, niezłych kostiumów Andy’ego Besucha, sprawnej reżyserii świateł, przygotowanej w tym roku przez Nicola Hungsberga na podstawie pierwotnej koncepcji Reinharda Trauba, i – last but not least – niezwykłych walorów sceny w Festspielhaus, której głębia uwydatnia każdy detal i wyjaskrawia każdą barwę. Schwarz nie umie jednak wykorzystać tej świetnie zaaranżowanej przestrzeni, wywołującej tylko powierzchowne skojarzenia z planem filmowym. Narracja rozgrywa się w zbyt wielu miejscach równocześnie, z braku możliwości stosowania zbliżeń i długich najazdów kamery rozprasza uwagę i w rezultacie grzęźnie na manowcach poplątanych, rozłażących się wątków pobocznych.

Złoto Renu. Tomasz Konieczny (Wotan). Fot. Enrico Nawrath

A jednak widać w tym jakąś rozpaczliwą próbę skuszenia widza obietnicą tajemnicy. Nie ma w tej inscenizacji złota, pierścienia ani Nothunga, są jednak niewyjaśnione do końca symbole, których znaczenie odsłoni się być może w kolejnych częściach cyklu. Czyżby złotem był koszmarny, okrutny chłopiec w żółtej koszulce, którego Alberyk porywa spod opieki Cór Renu? A może to tylko ułuda, może prawdziwą metaforą pierwotnego ładu natury jest dwoje obsypanych złotym brokatem dzieci z Walkirii – ucieleśnionych wizji pierwotnego stanu niewinności Zyglindy i Zygmunta? Co oznacza ukazywany pod różnymi postaciami ostrosłup? Czyżby we wszystkich przejawach – od wielościennej odmiany kostki Rubika, którą Wotan podsuwa piekielnemu chłopczykowi do zabawy, aż po świetlistą przestrzeń, do której dąży Brunhilda w finale Walkirii – był wieloznacznym symbolem władzy i przemocy, pierścieniem, Tarnhelmem i włócznią Wotana w jednym?

Na te pytanie nie dostajemy odpowiedzi i wątpię – być może niesłusznie – że zyskamy ją pod koniec Pierścienia. Schwarz ma całkiem niezły warsztat reżyserski i tę niespójną opowieść o toksycznej rodzinie ożywia od czasu świetnie rozegranymi epizodami i wdzięcznymi etiudami aktorskimi, które zamiast rozwinąć się w spójną narrację, pękają niczym bańki mydlane. Jak brawurowa, choć odrobinę przeszarżowana scena, w której Erda przed słowami „Weiche, Wotan, weiche” z impetem ciska o podłogę tacą pełną kieliszków do szampana. Jak początek I aktu Walkirii, w którym Hunding wśród rozbłysków burzy walczy z panelem przepalonych bezpieczników elektrycznych. Jak celnie ujęta esencja rozczarowania Zygmunta, który na wieść, że w Walhalli nie połączy się z Zyglindą, porzuca walizkę spakowaną w podróż do pałacu poległych. Większość pomysłów Schwarza bierze się jednak znikąd i donikąd nie prowadzi, co dotyczy między innymi spektakularnego Niecwałowania Walkirii: spowitych w bandaże i odbywających rekonwalescencję w klinice chirurgii plastycznej.

Walkiria. Michael Spyres (Zygmunt), Georg Zeppenfeld (Hunding) i Vida Miknevičiūtė (Zyglinda). Fot. Enrico Nawrath

Zastanawiam się, na ile to pandemonium teatru postdramatycznego zaważyło na doborze obsady i stylu realizacji poszczególnych partii wokalnych. W Złocie Renu zgodnie z koncepcją Schwarza dostaliśmy bliźniaków Alberyka i Wotana w postaciach dwóch odrażających typów spod ciemnej gwiazdy, których śpiew – daleki od wszelkich kanonów piękna i subtelności – niósł z sobą tylko potężny ładunek pogardy, frustracji i nienawiści (odpowiednio Ólafur Sigurdarson i Tomasz Konieczny). Wyzuta z uczuć, przedwcześnie postarzała Fryka znalazła przekonującą odtwórczynię w osobie dysponującej zmęczonym już i nadmiernie rozwibrowanym mezzosopranem Christy Mayer. Przerażona, trwająca niemal w katatonii Freja odzywała się prześlicznym, ale chwilami jakby zmrożonym głosem Christiny Nilsson. Świetnie prowadzony tenor Ya-Chung Huang musiał tym razem sprostać skrajnie jednowymiarowej, wręcz karykaturalnej wizji postaci Mimego. To samo dotyczy Johna Daszaka, którego interpretacja Logego była jak żywcem wyjęta z angielskiego wodewilu – co nie dziwi, skoro Schwarz wymyślił go sobie w roli prawnika rodziny Wotana. Erda w osobie Okki von der Damerau skutecznie nadrabiała braki techniczne wyrazistą ekspresją. Z dwóch braci olbrzymów bardziej zapadł mi w pamięć Fafner, realizowany niedużym i chwilami niestabilnym, ale bardzo urodziwym basem Tobiasa Kehrera. Mirko Roschkowski (Froh) wypadł blado w porównaniu ze znakomitym Nicholasem Brownlee w roli Donnera (zajrzałam w obsadę Złota Renu szykowanego jesienią w Bayerische Staatsoper i odkryłam z satysfakcją, że nie tylko ja słyszę go raczej w partii Wotana). Miękkości i liryzmu doczekałam się tylko w śpiewie Cór Renu – z tym większą radością odnotowuję udany występ polskiej mezzosopranistki Natalii Skryckiej w roli Wellgundy. W kolejnej części Pierścienia do postaci znanych z prologu dołączyły tradycyjnie już rozwrzeszczane córy Wotana, na których tle zaskakująco korzystnie wypadła Catherine Foster w partii Brunhildy, zrealizowanej muzykalnie, z dużym zaangażowaniem i chwilami nieodzownym poczuciem humoru, aczkolwiek dysponująca niewątpliwie urodziwym sopranem Angielka jak zwykle nie ustrzegła się kłopotów z intonacją i nadmiernym wibratem.

I tylko pierwszy akt Walkirii spełnił moje marzenie o prawdzie najbardziej ludzkiego z dramatów muzycznych Wagnera – za sprawą dwojga fenomenalnych debiutantów: Vidy Miknevičiūtė, która oddała cały niepokój, ekstazę i udrękę Zyglindy sopranem dość ostrym, ale zarazem giętkim, spontanicznym, roziskrzonym barwami, nieskazitelnym zarówno pod względem intonacyjnym, jak i artykulacyjnym; oraz Michaela Spyresa, który wziął Bayreuth szturmem i z miejsca zaprezentował się jako jeden z najlepszych Zygmuntów w powojennej historii festiwalu. Podziwiam niezwykłą inteligencję tego śpiewaka, który doskonale wyczuwa moment, w którym należy dokonać zmiany repertuaru bez szkody dla głosu, a zarazem w pełnej harmonii z estetyką i tradycją wykonawczą nowo opanowanych partii. Jego niemczyzna pozostawia jeszcze to i owo do życzenia (dotyczy to także emisji niektórych samogłosek, wciąż przywodzącej na myśl skojarzenia z wielką operą francuską), jeśli jednak chodzi o nasycenie głosu, jego specyficznie barytonowe brzmienie, pięknie otwarte góry i zaokrąglone dźwięki w dole skali, nade wszystko zaś wrażliwe, prawdziwie pieśniowe kształtowanie frazy – myślę, że Spyres zachwyciłby samego Wagnera. Śpiew tej Zyglindy i tego Zygmunta mógłby wzruszyć skałę: z pewnością wzruszył niezawodnego Georga Zeppenfelda, który dopełnił kunszt obojga zdumiewająco wrażliwym ujęciem postaci niekochanego, sfrustrowanego Hundinga.

Walkiria. Tomasz Konieczny i Catherine Foster (Brunhilda). Fot. Enrico Nawrath

Warto było przyjechać do Bayreuth choćby na ten jeden akt, na tę godzinę wspaniałego muzykowania pod czułą batutą Simone Young. Australijska dyrygentka próbowała rozjaśnić partyturę całego Pierścienia, wyodrębnić z faktury lekceważone dotąd detale, podkreślić tragedię bogów, ludzi i istot pośrednich niemal impresjonistyczną grą świateł i cieni. W warstwie orkiestrowej udało jej się osiągnąć ten cel w pełni. W warstwie wokalnej często musiała walczyć z oporną materią, zwłaszcza w Złocie Renu, kiedy solistom udawało się czasem zagłuszyć, zakrzyczeć i zatupać subtelnie i mądrze grającą orkiestrę. Ile w tym winy Schwarza, na ile przyczyniła się do tego hołubiona na Zielonym Wzgórzu maniera tubalnego śpiewu, jaki miała w tym udział sama dyrygentka, broniąca swej wizji wbrew wszelkim przeciwnościom – przekonam się może za rok. Już teraz wiem, że festiwal nie powinien wypuścić z rąk ani Miknevičiūtė, ani Young, ani Spyresa. Arcydzieła Wagnera zasługują na powrót wrażliwych interpretatorów.