Słoneczna Dorabella
Na pierwszej stronie „Brigham Young Universe”, codziennej gazety prywatnej uczelni Kościoła mormonów w Provo w stanie Utah – oprócz doniesień o przygotowaniach do uroczystego balu wiosennego i zaproszenia do akcji sadzenia miłorzębów przed gmachem wydziału nauk ścisłych – widnieje zapowiedź koncertu organizowanego 16 kwietnia 1951 roku w tamtejszym zborze. Sformułowana dość zaskakującym językiem, zważywszy na purytański kodeks, jaki do dziś obowiązuje studentów Uniwersytetu Brighama Younga. W obszernym anonsie nie ma ani słowa o programie recitalu amerykańskiej mezzosopranistki. Można za to przeczytać, że śpiewaczka ma błękitne oczy, włosy w odcieniu tycjanowskiego brązu i wyśmienitą prezencję sceniczną, która czyni z każdego jej występu prawdziwą ucztę dla oczu. Na dodatkową zachętę informacja, że Ward French, prezes korporacji Community Concerts, przyznał jej trzy lata wcześniej tytuł „Miss Symphony”. Wejście na koncert bezpłatne, za okazaniem legitymacji studenckiej.
Katherine Ann Merriman, zwana później po prostu Nan Merriman, przyszła na świat 28 kwietnia 1920 roku w pensylwańskim Pittsburghu. Wychowała się w starej i bogatej w tradycje dzielnicy East End, gdzie uczęszczała do prestiżowej szkoły St. Mercy Academy. Muzykowała z zapałem od wczesnego dzieciństwa – już jako podlotek występowała z bratem-pianistą w eleganckich kawiarniach i restauracjach miasta. Kiedy skończyła piętnaście lat, przeprowadziła się wraz z rodziną do Los Angeles. Tam rozpoczęła regularną naukę śpiewu: u legendarnej niemieckiej sopranistki Lotte Lehmann oraz pewnej zapomnianej nauczycielki impostacji i emisji głosu, która sama w sobie była postacią dość malowniczą. Alexia Bassian urodziła się w 1876 roku na statku płynącym z Anglii do Stanów Zjednoczonych. Córka dwojga lekarzy (jej matka była jedną z pierwszych kobiet praktykujących w tym zawodzie za Oceanem, później zaś uczestniczyła w amerykańskiej misji medycznej w Turcji), odziedziczyła po nich pozytywistyczną zaradność i zapał do dzielenia się własnymi doświadczeniami. Kształciła się w Europie. Austriacki krytyk Eduard Hanslick dostrzegł w niej „urodzoną Carmen i wcieloną Mignon”. Wróżył jej wielką karierę. Bassian wolała jednak poświęcić się pracy pedagogicznej: niewykluczone, że Nan przejęła więcej cech swojego warsztatu od skromnej uczennicy mezzosopranistki Mathilde Marchesi, żarliwej orędowniczki dawnego stylu bel canto.
Młodziutka Merriman stawiała pierwsze kroki w hollywoodzkiej fabryce snów. Jako dwudziestolatka została członkinią zespołu wokalnego, który nagrywał ścieżki dźwiękowe do filmów. Jej talent, a może i urodę, docenił wielki brytyjski aktor Laurence Olivier, świeżo poślubiony mąż równie wybitnej aktorki Vivien Leigh, z którą wdał się w burzliwy i skandaliczny romans (oboje pozostawali wówczas w innych związkach) na planie Wyspy w płomieniach, romansu historycznego z czasów królowej Elżbiety I. Państwo Olivierowie występowali wówczas w broadwayowskiej, wyreżyserowanej przez Laurence’a inscenizacji Romea i Julii Szekspira. Wybierali się ze spektaklem w trasę po Stanach i potrzebowali śpiewaczki, która skutecznie odwróciłaby uwagę widzów od długotrwałych zmian dekoracji. Wybór padł na Nan, która w przerwach między aktami wykonywała utwory Palestriny i Purcella. Ośmielona nowymi doświadczeniami Merriman zaczęła przygotowywać się do debiutu scenicznego, który nastąpił w 1942 roku w Cincinnati Summer Opera, w partii Ślepej w Giocondzie Ponchiellego. Podczas pobytu w Cincinnati wzięła też udział w konkursie wokalnym, sponsorowanym przez National Federation of Music Clubs. Zwyciężyła. Nagrodę pieniężną w wysokości tysiąca dolarów przeznaczyła na wykupienie kwadransa czasu antenowego w sieci radiowej NBC. Wtedy jej śpiew usłyszał Arturo Toscanini i życie pięknej mezzosopranistki potoczyło się całkiem nowym torem.
Toscanini zaproponował jej angaż w sezonie koncertowym NBC Symphony Orchestra. W 1944 wystąpiła pod jego batutą dwanaście razy. Podpisała kontrakt z wytwórnią RCA, który przyniósł między innymi nagrania Orfeusza i Eurydyki Glucka (rola tytułowa), Missa solemnis Beethovena oraz trzech oper Verdiego: Otella (Emilia), Rigoletta (Magdalena) i Falstaffa (Pani Meg Page). W maju 1946 roku zaśpiewała po raz pierwszy z orkiestrą Filharmonii Nowojorskiej pod dyrekcją Artura Rodzińskiego, później współpracowała m.in. z Leopoldem Stokowskim i z New York City Center Symphony Leonarda Bernsteina, z którą w 1948 ruszyła w długą trasę koncertową, zakończoną przyznaniem jej wspomnianego już tytułu Miss Symphony. Stała się jedną z ulubienic publiczności teatrów operowych w Chicago i San Francisco. Amerykański etap kariery zwieńczyła triumfalnym występem w Mesjaszu Händla, 18 grudnia 1951 roku, w Syria Mosque w Pittsburgu, z tamtejszą orkiestrą pod batutą Władimira Bakalejnikowa.
Następny rozdział życia otworzyła już w Europie, przyjmowana owacyjnie w operach i salach koncertowych od Paryża, poprzez Brukselę i Amsterdam, aż po Wiedeń. W pamięci ówczesnych melomanów zapisała się przede wszystkim jako fenomenalna Dorabella z Così fan tutte, którą zawojowała między innymi sceny w Aix-en-Provence, Mediolanie (Piccola Scala) i Glyndebourne, gdzie w 1956 roku stworzyła siostrzaną parę z Seną Jurinac w partii Fiordiligi. Dwa lata wcześniej uczestniczyła w pierwszym nagraniu Così pod batutą Herberta von Karajana, w równie niebiańskim duecie z Elisabeth Schwarzkopf. Była pierwszą śpiewaczką w dziejach fonografii, która dokonała dwóch rejestracji studyjnych Pieśni o ziemi Mahlera, w 1957 z Eduardem van Beinumem, w 1963 z Eugenem Jochumem – za każdym razem z Concertgebouw i z Ernstem Haefligerem realizującym partię tenorową. W 1953 roku wystąpiła w roli Baby Turka w pierwszej brytyjskiej inscenizacji Żywota rozpustnika Strawińskiego, z zespołem Glyndebourne Opera na Festiwalu w Edynburgu. W 1958 wcieliła się w postać Laury w Kamiennym gościu Dargomyżskiego – w zapomnianym już spektaklu w mediolańskiej Piccola Scala, być może pierwszym wystawieniu tego niezwykłego dzieła od petersburskiej prapremiery w 1872 roku.
Nan Merriman jako Dorabella.
A potem się zakochała. W starszym od niej o trzy lata holenderskim tenorze Tomie Brandzie, który po śmierci żony został sam z dziesięciorgiem dzieci. Brand – po niezbyt udanej karierze operowej – przerzucił się na repertuar oratoryjny i z czasem zyskał renomę jednego z najwybitniejszych śpiewaków bachowskich w Holandii. Niedościgniona Dorabella poślubiła olśniewającego Ewangelistę i wycofała się z życia muzycznego u szczytu swych możliwości wokalnych. Ostatni recital dała w Amsterdamie, 27 kwietnia 1965 roku, w programie złożonym z utworów Bizeta, de Falli i Mahlera. Akompaniował jej Felix de Nobel.
Głos miała nieduży, ale cudownej urody: miękki, zmysłowy, prowadzony w myśl „staroświeckich” reguł bel canto. W tym rasowym mezzosopranie tliło się ciepło letniego słońca, błąkał się szelmowski uśmiech szekspirowskiego elfa, czaił entuzjazm świeżo zakochanej dziewczyny. Być może dlatego krytycy sarkali, że jej interpretacji Pieśni o ziemi nie dostaje egzystencjalnego smutku. Być może dlatego tak się zachwycali jej promienną Dorabellą.
Los spłatał jej paskudnego figla. Pięć lat po ślubie, w październiku 1970 roku, Brand zmarł nagle na zawał serca. Owdowiała Merriman zajęła się wychowaniem jego dzieci z pierwszego małżeństwa. Kiedy dorosły, wróciła do Stanów Zjednoczonych. Porzuciła karierę na zawsze. Odeszła 22 lipca 2012 roku, w wieku 92 lat, żegnana przez wiernych przyjaciół, między innymi Suzanne Jeffers, która spytana o przyczynę jej śmierci, odparła z prostotą, że Nan przegrała w walce ze starością. Zostały po niej nagrania – mniej niż by się chciało. Przetrwało wspomnienie charakterystycznego, „groszkowatego” wibrata – zapadające w pamięć równie skutecznie, jak uśmiech kota z Cheshire. Który trwa, mimo że kot dawno już zniknął.