Życzenia już były. Teraz będzie prezent dla moich Czytelników: felieton z cyklu Uchem pisane, z ostatniego numeru miesięcznika „Ruch Muzyczny”, który od Nowego Roku wraca do dawnej formuły dwutygodnika. W „dwunastce” sporo do czytania pod choinkę, między innymi obszerny wywiad Jacka Marczyńskiego z kompozytorem i organistą Dariuszem Przybylskim oraz teksty Krzysztofa Komarnickiego i Anety Markuszewskiej o Marii Szymanowskiej. A także – jeśli kto ciekaw – rozmowa Macieja Kucharskiego z Marcinem Gmysem: o tym, co właściwie robimy w Polskim Radiu Chopin. Miłej lektury i nieustająco spokojnych świąt w dowolnym obrządku.
***
Od kilku lat szaleństwo świątecznych zakupów rozpoczyna się w Polsce o tej samej porze, co w Stanach Zjednoczonych – w pierwszy piątek po Dniu Dziękczynienia. Nowa świecka tradycja rodzi się w bólach i napotyka coraz ostrzejszy opór, być może dlatego, że Polacy wciąż mają mniej pieniędzy niż Amerykanie i rzadko gubią się w rachunkach. Sądząc z dowcipów krążących w sieci, w tym roku policzyli, że najwięcej zaoszczędzą, jeśli w ten dzień w ogóle nie wyjdą z domu. Mniej skłonni do żartów puścili w obieg slogan: „Nie kupuj. Przecież wszystko już masz”.
Brzmi to trochę jak fragment tyrady skąpego wujka, ale przecież to prawda. I wbrew pozorom nie mam na myśli nadmiaru dóbr materialnych. Przez całe życie gromadzimy różnorakie doznania: smaki, dźwięki, obrazy i zapachy. Upychamy je po kątach naszej podświadomości równie skutecznie, jak niechciane prezenty gwiazdkowe na dnie szafy w przedpokoju. Zapominamy, co nam w tę pamięć zapadło. Zapominamy, że czasem starczy wyciągnąć z mroku takie zakurzone i pogniecione wspomnienie, a przyniesie nam dużo więcej radości niż kolejny zbędny, choć niewątpliwie piękny przedmiot.
Coś takiego przytrafiło mi się właśnie w Black Friday. Przeglądając wpisy na pewnym forum miłośników sztuki natrafiłam na szkic z dawno nieczytanej Martwej natury z wędzidłem Zbigniewa Herberta. Tak dawno, że już zapomniałam, jak pewien zawarty w nim obraz zgrał się z moim własnym doświadczeniem. „Park, w parku ruiny gotyckiej świątyni. Z ziemi wyrastały białe, chude jak pergamin szczątki murów, ich nierealność podkreślały wielkie, ostrołukowe okna, przez które przelatywały teraz lekkomyślne ptaki. Nie było ani witraży, ani kolumn, ani sklepienia, ani kamiennej posadzki — została jakby zawieszona w powietrzu – skóra architektury. We wnętrzu nawy – tłusta, pogańska trawa. Ten obraz zapamiętałem lepiej niż twarz mego rozmówcy (…), który szydził z mego umiłowania sztuki”.
Tak tam było w końcu lat 90. ubiegłego wieku. Fot. Dorota Kozińska
Znam to miejsce. Byłam tam dłużej niż Herbert, i to jeszcze w czasach, kiedy właśnie tak wyglądało – dokładnie dwadzieścia osiem lat po wizycie autora Martwej natury. Herbert źle wspominał spotkanie z Gombrowiczem w 1964 roku. Sceneria i nastrój tak mocno zapadły mu jednak w pamięć, że blisko trzydzieści lat później opisał je z namacalną wręcz precyzją. Gotycka świątynia w parku została zburzona w 1791 roku, podczas rewolucji francuskiej. Park przylega do olbrzymiego opactwa, wzniesionego z rozkazu Ludwika Świętego. W tej ziemi pochowano jego dzieci i wnuki. Kiedy wypędzono stąd mnichów, miejsce było kolejno przybytkiem wędrownych trup operowych, szpitalem dla żołnierzy Wielkiej Wojny, azylem dla intelektualistów z całej Europy, wreszcie siedzibą pierwszej we Francji prywatnej fundacji kulturalnej, która w latach osiemdziesiątych przygarnęła muzyków zaangażowanych w dzieło odnowy zapomnianych tradycji wykonawczych.
Trafiłam tu po raz pierwszy w 1992 roku. Wracałam kilkakrotnie. Zapamiętałam nie tylko chude jak pergamin szczątki murów i zawieszoną w powietrzu wieżyczkę zrujnowanego kościoła. W tym miejscu zapadły mi w pamięć osobliwe dźwięki – stukot łopatek koła napędzającego dawny młyn, echo niosące się po sklepieniach krużganków wirydarza, szczęk skobli w drzwiach opustoszałych cel. W nozdrzach wciąż mam zapach mięty, buchający spomiędzy źdźbeł tłustej, pogańskiej trawy. W oczach – króliki buszujące o świcie pod figurą Ludwika Świętego, nieruchomą jak posąg czaplę pośrodku wysepki na cysterskim stawie i sunącego kanałem bobra.
W podparyskim Abbaye de Royaumont zdobywałam wiedzę o muzyce i zbierałam się na odwagę, żeby zacząć o niej pisać. Czerpałam natchnienie z tych samych obrazów, które w tak krótkim czasie sprawiły, że Herbert doznał „łaski spotkania z jońskimi filozofami przyrody. Pojęcia kiełkowały dopiero z rzeczy. Mówiliśmy prostym językiem żywiołów. Woda była wodą, skała skałą, ogień ogniem”.
W dalszym toku eseju Herbert odwołuje się do słów Paula Valéry’ego, który kazał przepraszać, że ośmielamy się mówić o malarstwie. Bezczelności niezbędnej do uprawiania zawodu krytyka muzycznego nauczyłam się na dobre właśnie w Royaumont. Podobnie jak Herbert, wciąż mam świadomość popełnianego nietaktu.
I z tą świadomością mam zamiar zasiąść w tym roku do wieczerzy wigilijnej. Nie będę rozglądać się za promocjami. Nie będę szukać pod choinką marzeń, których nikt za mnie nie spełni. Znów posłucham tej samej muzyki, wciągnę nosem znajome zapachy, wrócę do zapomnianych listów i dawno nieczytanych książek. Wszystko już mam. Żeby rzucić w podświadomość nowe ziarno, muszę wpierw zrobić porządek ze wspomnieniami. Coraz w tej głowie ciaśniej, ale za to jak przytulnie.