Author: Dorota Kozińska

Where Roses and Sounds Bloom

Leave a Comment

As Javier Marías once said, Madrid seems to be in a hurry to say everything. My visits to the Spanish capital have always been very brief. This time I spent nearly a week there, in the company of friends who know the city inside out – and yet Madrid kept nudging me, showed me unknown backstreets, had me lost in the crowd at El Rastro, gorge on snails in a thick broth of Spanish ham and chorizo, and absorb the fragrance of the roses in full bloom in the Retiro park. Obviously, Madrid would not have been itself, if it had not remained me even before my departure to take a look at the April repertoire of Teatro Real. In the end I chose two performances – less and more obvious – not expecting, however, that both would turn out to be a source of surprises and give me plenty of food for thought.

The Catalan ensemble Agrupación Señor Serrano, which combines in its productions elements of performance, dance, video art and interactive stage actions, has appeared many times in Poland, for example at Konfrontacje Teatralne in Lublin or Kontrapunkt Festival in Szczecin. The Teatro de La Abadía, where its latest venture, Extinción, was premiered, was talked about in Poland in 2010, in connection with the premiere of Beckett’s Endgame directed by Krystian Lupa (with music by Paweł Szymański) – a production in which Hamm was played by no less a figure than José Luis Gómez, for me a memorable Luis from Saura’s Blindfolded Eyes, while younger viewers may remember his performance in Almodóvar’s The Skin I Live In. It was Gómez, who in 1995 established this theatrical laboratory, as it were – in the chapel and assembly hall of a former boarding school for girls, a complex constructed in the 1940s in the late art déco style – and still tirelessly keeps an eye on all its initiatives.

Extinción. Marcel Borràs. Photo: Teatro de La Abadía

The Señor Serrano group has for years been exploring the theme of increasing destruction of the natural environment, combined with a tragedy for humanity, inevitable in the face of this catastrophe. This time, however, the group decided to couple this vision with the music of a Catalan Benedictine monk, Joan Cererols, performed live by members of the Teatro Real chorus and instrumentalists of the Nereydas ensemble conducted by Javier Ulises Illán. The artists chose two masses by Cererols, popularised in the Iberian world by the memorable recordings of La Capella Reial de Catalunya conducted by Jordi Savall: Missa de Batalla, commemorating the victory of the Spanish army and regaining of control over Naples in 1648, after the independent Neapolitan Republic episode, which lasted less than a year; and the slightly later Missa pro defunctis, dedicated to the victims of a plague epidemic, which decimated the population of Barcelona in the 1650s.

As usual, Àlex Serrano and Pau Palacios – the director and dramaturg of Extinción – abandoned a coherent linear narrative in favour of free-flowing digressions. From the conquistador Francisco de Orellan’s expedition to find the legendary land of El Dorado to the illegal – on account of a civil war – exploitation of the Congolese deposits of coltan, this modern “gold”, needed to produce smartphones, among other things. From reflections of philosophers and physicians on the seat of the human soul to dilemmas associated with artificial intelligence. Everything intertwines and intermingles as if in a dream: a hand immersed in the black soil of the Amazon forest fishes out a mobile phone, a hand immersed in the body of a dead human releases liquid gold from his guts. Destructive fanaticism goes hand in hand with an orgy of consumerism. All these images, generated on site with the help of three performers – Carlota Grau, Marcel Borràs and Serrano himself – transformed and projected on a screen placed upstage, reminded me vaguely of Rodrigo García’s scandalising Golgota Picnic . Unlike most of my Polish colleagues I saw that production live. I was not outraged, but was left with a feeling that somebody was reinventing the wheel. I had a similar impression when watching Extinción – at times vivid, but more often getting bogged down in a chaos of confused associations, unnecessarily revealing the “behind the scenes” at the expense of the magic of the theatre. I felt that magic only in the finale, in the perverse scene of the redemption of humanity by the sacrifice of its consumeristic madness. The convulsive dance to the sounds of the Agnus Dei from Missa de Batalla (phenomenal Carlota Grau) took place in a shower of fresh popcorn pouring from hot “thuribles” hanging above the stage. Memories of Golgota Picnic were revived again: the buttery aroma of García’s buns symbolising excessive feeding of the multitude blended for me with the buttery aroma of popcorn – the incense in the twenty-first-century temple of universal excess. The metaphor may not be revelatory, but it is finally clear.

Extinción. Carlota Grau in the final scene. Photo: Teatro de La Abadía

Unfortunately, apart from this one exception theatrical actions did not go hand in hand with the narrative of Cererols’ mass. This is partly the fault of the overall concept, pushing the musicians to the background with regard to the performing artists and, above all, the performance itself. While the instrumentalists from the Nereydas ensemble were impeccable, although their subtle, stylish playing often got lost way upstage, the Teatro Real chorus members lacked either the will or the skill to get to grips with the unique idiom of the Catalan composer. Intonation was poor, there were no dynamic nuances, and the insecure and often unbeautiful singing smothered both the intricacies of the polychoral texture of Missa de Batalla and the rough asceticism of Missa pro defunctis, in which Cererols consciously alludes to the late Renaissance rhetoric of Tomás Luis de Victoria’s works.

Thus I treated Extincion  as an interesting, though not fully successful performative experiment, pinning more hopes on the creative team and performers of The Marriage of Figaro on Teatro Real’s main stage. Initially, this was supposed to be the premiere of a new directorial vision of Lotte de Beer in a co-production with the Aix-en-Provence Festival, but as early as last December a decision was made to replace de Beer’s controversial and, to put it mildly, not very successful staging with a revival of Claus Guth’s notorious 2006 production. Guth’s Salzburg staging once generated extreme controversy and was treated by many critics as an attempt on Mozart’s masterpiece. Refreshed years later, it leads to the conclusion that an attempt on a sacred interpretative tradition was made at the time not so much by the director, but the conductor, Nikolaus Harnoncourt. It was Harnoncourt who, with Guth’s considerable help, extracted from the score of The Marriage of Figaro unexpected tones of grotesque and tragedy, supported by expressive acting on the part of the singers and clear, ascetic sets designed by Christian Schmidt.

The Marriage of Figaro. André Schouen (Count Almaviva), and Uli Kirsch (Angel). Photo: Javier del Real

In the Madrid production the focus again shifted a little and the whole, especially when compared with Guth’s later stagings in Vienna and Frankfurt, seemed almost like a classical approach, largely in keeping with the authors’ intentions. Only now did I appreciate the aptness of the mirror-like division of the stage space into the “downstairs” part; the “upstairs”, inaccessible to the lowly mortals, where only those closest to the count and countess were allowed; and the ambiguous mezzanine, a place of actions going beyond the convention, actions the nature of which we can only guess. Once again I was stunned with admiration at the precision of the Countess and Count’s silent quarrel to the accompaniment of the wedding march in Act 3. I was much more sympathetic this time to the introduction of the additional character of Angel (Uli Kirsch), who in Guth’s concept is not only a defeated Cupid but also an alter ego of the naïve, hormonally tormented Cherubino.

The production does have its weaknesses, but their number is small enough not to disrupt the flow of the narrative and to provoke the audience not only to reflect, but also to burst out laughing. I find Ivor Bolton’s approach to the whole more acceptable in some respects than Harnoncourt’s dark interpretation. Bolton conducts The Marriage of Figaro with an assured hand, avoids too sharp contrasts in tempi, but strongly emphasises expression instead, bringing out from the texture plenty of underappreciated details (like the splendidly accented grace notes in the bassoons and oboes in the wedding march). He is also helpful to the singers, who were truly excellent in the first cast I heard – led by Julie Fuchs (Susanna), dazzling in her acting and extraordinarily musical, a singer with an agile soprano with a beautiful silvery timbre. Marie José Moreno (Countess) was not much inferior to her in terms of the beauty of her voice, and even surpassed her with the power of expression and maturity of interpretation in the melancholic aria “Dove sono”. It’s been a long time since there were two baritones so cleverly juxtaposed in the leading male roles: one robust, impetuous, and tinged with a distinctive plebeian note (Vito Priante as Figaro), and the other noble, velvety, irresistibly seductive in his singing (André Schouen as the Count). Although Rachael Wilson’s light, silky, well-assured mezzo-soprano sounded too feminine for the trouser role of Cherubino, the singer masked this shortcoming with brilliant acting. Particularly memorable performances in the supporting roles came from Monica Baccelli, an expressive singer with an extraordinary sense of comedy, as Marcellina and Christophe Mortagne, an excellent French character tenor, as Basilio.

The Marriage of Figaro, Act 3. Photo: Javier del Real

It’s a strange feeling, travelling across the operatic world these days. Every sound, every gesture and every image is absorbed, analysed and contemplated: just in case the current journey should turn out to be the last. And then all this is described. With passion but also out of a sense of duty, because – to refer to Marías again – the world depends on its storytellers. Also the enchanted world of opera.

Translated by: Anna Kijak

Pieśni wygnania, pieśni mądrości

Leave a Comment

Szanowni Państwo, wreszcie można się z czegoś cieszyć i czymś pochwalić. Jak informuje na swojej stronie Związek Kompozytorów Polskich, „dnia 9 maja 2022 Jury w składzie: Zygmunt Krauze (przewodniczący), Rafał Augustyn, Beata Bolesławska-Lewandowska, Mieczysław Kominek, Tadeusz Wielecki i Małgorzata Woźna-Stankiewicz przyznało Doroczne Nagrody Związku Kompozytorów Polskich na rok 2022. Laureatami Nagród zostali: Jerzy Kornowicz – za wybitną kreatywność artystyczną oraz nadzwyczajną aktywność w działaniach na rzecz środowiska ZKP i całej kultury polskiej. Dorota Kozińska – za bogatą twórczość krytyczną, eseistyczną i translatorską, obejmującą rozległe obszary muzyki, ze szczególnym uwzględnieniem  teatru muzycznego”.

Upiór tak się ucieszył i tak pochwalił Współlaureata, że zamiast wybrać się na Festiwal Katowice Kultura Natura, pojechał z przyjaciółmi nad ukochane jezioro Majcz. Nie przepuści jednak okazji, by zaprosić swoich Czytelników na jutrzejszy koncert The Naghash Ensemble (16 maja o 19.30 w siedzibie NOSPR), a na zachętę opublikować esej na marginesie tego wydarzenia. Proszę przybywać tłumnie i cieszyć się dalej wraz ze mną.

***

Historię Ormian mierzy się miarą czasu, tęsknoty i cierpienia. Czasu liczonego w tysiąclecia, niezależnie od tego, czy za źródło dziejowej chwały uznać osiedlenie pierwszych plemion protoormiańskich na Wyżynie Armeńskiej, co najmniej kilkaset lat przed powstaniem starożytnego państwa Urartu, które Herodot zwał krainą Alarodów; ekspansję Wielkiej Armenii za czasów panowania dynastii Artaksydów; czy też działalność apostolską Grzegorza Oświeciciela, dzięki której król Tiridates III uczynił Armenię najstarszym chrześcijańskim państwem świata – w 301 roku, prawie sto lat przed wprowadzeniem dekretów teodozjańskich w Cesarstwie Rzymskim i nieomal siedem wieków przed chrystianizacją państwa Piastów. Tęsknoty mierzonej wysokością masywu Ararat, symbolu narodu ormiańskiego, miejsca, gdzie „miesiąca siódmego, siedemnastego dnia miesiąca arka osiadła na górach”, a które dziś, przy pięknej pogodzie, Ormianie mogą podziwiać z oddali, znalazło się bowiem na terytorium obcego państwa. Cierpienia, które stało się codziennością ormiańskich uchodźców i wygnańców co najmniej od upadku królestwa Cylicji u schyłku średniowiecza aż po czystki i pogromy z ostatnich lat panowania imperium osmańskiego – i zagościło na stałe w języku, między innymi w czułym grzecznościowym zwrocie „cawyt tanem” („daj mi ponieść swój ból”).

Widmo całkowitej zagłady wisiało nad Armenią przez tysiące lat. Ormianie, podbijani przez mameluków, Turków, Persów i Rosjan, tysiącami ginęli, umierali z głodu i chorób, kryli się w niedostępnych górach, wybierali życie w diasporze. Derenik Demirczian, jeden z najwybitniejszych ormiańskich pisarzy XX wieku – urodzony w gruzińskim dziś, ale wciąż zamieszkanym głównie przez Ormian mieście Achalkalaki, wykształcony w szwajcarskiej Genewie, z czasem zawłaszczony wraz z całym dorobkiem przez Związek Radziecki – pisał o swoim narodzie z gorzką ironią i sarkazmem, że tak niewielki, a nikt w świecie mu nie dorówna ogromem przeżytych nieszczęść; że tylko dwa uczucia są mu całkowicie obce – szczęście i rozpacz – to pierwsze, bo nie pójdzie na żaden kompromis, to drugie, bo nie zdoła porzucić nadziei. Zwornikiem tożsamości Ormian jest wielowiekowa, przekazywana z pokolenia na pokolenie tradycja: odrębny język, własny alfabet, wożone po świecie księgi, pamięć czasów minionych i świetności Ormiańskiego Kościoła Apostolskiego. Demirczian prowadzi dalej swój ciąg paradoksów: „Można im spalić pola, można rozgrabić ich dobytek – nie będzie z tym większego kłopotu. Ale nie daj Boże, by jakaś obca armia ważyła się plądrować ich kościoły. Wychodzą wtedy, obdarci, ze swoich nor, dzierżąc widły i topory, gotowi zginąć za kamienną świątynię i wiarę, o której przypomną sobie znowu przy okazji następnego najazdu. Ormianie nie tyle czczą Boga, co darzą uwielbieniem swój Kościół”.

Mkrticz Nagasz

I mają po temu ważkie powody. To w tych kamiennych, średniowiecznych świątyniach rodziły się największe z arcydzieł poezji staroormiańskiej, między innymi Księga śpiewów żałobliwych świętego Grzegorza z Nareku, „ormiańskiego Eckharta”, przez wieki wydawana i rozpowszechniana niemal w każdej kolonii diaspory, oraz poemat teologiczny Jezus, Syn jedyny Ojca patriarchy Nersesa IV Wdzięcznego, porównywany z późniejszą o stulecie twórczością Dantego. To w klasztorach i warżaranach, czyli kolegiach przyklasztornych, powstawały najstarsze ormiańskie poezje świeckie. W jednej z takich szkół, nieopodal dzisiejszej granicy z Turcją, uczył się Kostandin Erznkaci, jeden z pierwszych Ormian sławiących w swych wierszach piękno natury i kobiecego ciała, wygnaniec wśród swoich, tępiony za butne wyznanie, że w swej zmysłowej poezji jest tylko ziemskim naczyniem, przez które przemawia duch Boży. Młodszy o stulecie Mkrticz Nagasz, arcybiskup Amidy i duchowy przywódca Ormian w Mezopotamii, piewca tułaczy takich jak on sam, przepędzony z miasta za wybudowanie kościoła, którego kopuła wzniosła się wyżej niż iglice sąsiednich meczetów, pisał z goryczą o „próżności świata”, zepsuciu obyczajów, tragicznym losie ormiańskich uchodźców, dziesiątkowanych przez nędzę, Czarną Śmierć i fatalną tęsknotę.

The Naghash Ensemble. Fot. naghashensemble.com

Erznkaci pochylał się nad pięknem kwiatów, rozkwitających „ze smutku ziemi”. Nagasz porównywał wygnańców do ptaków, które odłączyły od stada i nie mogą znaleźć spoczynku. Kompozytor John Hodian, urodzony w Stanach Zjednoczonych potomek ocalałych z ludobójczej rzezi w latach 1915-17, kiedy imperium osmańskie postanowiło wydrzeć Ormian „jak jątrzący cierń z tureckiego serca”, sam się czuje jak współczesny garib, wieczny tułacz, który na próżno szuka po świecie domu. Jeśli gdzieś go znajduje, to w ormiańskiej poezji, ubieranej przez niego w muzykę łączącą wszystko, co w drodze spamiętała i podsłuchała diaspora ormiańskich wygnańców: rodzimy folklor, zachodnią klasykę, jazz, rock i postminimalizm. Dziś ta skarga dźwięczy w nas głośniej niż kiedykolwiek i coraz nam bliżej do słów Nagasza, który przestrzegał, że wszyscy jesteśmy wygnańcami, a naszym jedynym schronieniem jest życie.

Muzyka, która przyszła skądinąd

Leave a Comment

Za kilka dni wracam do Warszawy na dobre – już teraz syta wrażeń, o których wkrótce napiszę. Tymczasem garść wspomnień: krótki esej na marginesie koncertu NOSPR pod batutą Josepa Ponsa i z udziałem mezzosopranistki Roxany Constantinescu, który odbył się 28 stycznia.

***

Był taki artysta, który w swoich obrazach komponował harmonie barw, tworzył kontrapunkt z ledwie muśniętych konturów i wysnuwał melodie z wsiąkających w płótno rozrzedzonych farb. Nazywał się James McNeill Whistler i urodził się w 1834 roku w stanie Massachusetts. W wieku niespełna dziewięciu lat przyjechał do Petersburga, dokąd jego ojciec, słynny inżynier kolejnictwa, trafił rok wcześniej na zaproszenie cara Mikołaja I, by objąć nadzór nad budową linii łączącej stolicę Imperium z Moskwą. Mały James rozpoczął naukę malarstwa w Cesarskiej Akademii Sztuk Pięknych i odkrył życiowe powołanie.

Rozwijałby je bez przeszkód, gdyby nie nagła śmierć ojca, który zmarł na cholerę, nie doczekawszy otwarcia carskiej drogi żelaznej. Matka Jamesa wybrała dla syna karierę wojskową i posłała go na studia do Akademii w West Point. Wyleciał stamtąd z hukiem: za złe sprawowanie i oblany egzamin z chemii. Później żartował, że gdyby nie podchwytliwe pytanie, czy krzem jest gazem, z pewnością zostałby generałem.

Został jednak malarzem i wkrótce po akademickiej porażce ruszył do Europy. Wpierw osiadł we Francji, później zamieszkał w Londynie i czerpał pełnymi garściami z wymieszanych jak w tyglu prądów artystycznych epoki. Wreszcie wypracował swój własny, niezwykły styl, w którym kierował się pokrewieństwem malarstwa z muzyką. Twierdził, że otaczający nas świat kryje w sobie barwy i kształty wszystkich obrazów – podobnie jak klawiatura pozwala wygrać dźwięki dowolnej muzyki. Swoje płótna tytułował jako harmonie, symfonie, wariacje – albo też nokturny, jak nazwał cykl zapoczątkowany Nokturnem w błękicie i srebrze z 1871 roku, przedstawiającym widok z mostu nad Tamizą na londyńską dzielnicę Chelsea.

James McNeill Whistler, Nokturn w błękicie i srebrze, 1871. Tata Britain, Londyn

Debussy, zafascynowany twórczością Whistlera, dokonał odwrotnego manewru: w latach 1892-99 skomponował tryptyk orkiestrowy inspirowany wierszami z Poèmes anciens et romanesques symbolisty Henriego de Régnier, przede wszystkim jednak malarstwem amerykańskiego ekscentryka. Jak sam podkreślał, w tytule Nocturnes nie chodziło o formę muzyczną, lecz o nastrój, jaki ewokuje ten wyraz, o sugestię barw i efektów świetlnych, przywodzących na myśl skojarzenia z tonalizmem obrazów Whistlera. W pierwszej części Nuages Debussy przedstawił sunącą nad Paryżem procesję szarych, podbarwionych bielą chmur, w Fêtes stworzył muzyczną iluzję parady w Lasku Bulońskim, z tańczącymi na wieczornym niebie rozbłyskami świateł, w Sirènes oddał dźwiękiem ruch fal, skrzących się w blasku księżyca. Whistler grał nokturny na płótnie, Debussy malował je w partyturze.

Niewykluczone, że przebłysk inspiracji wywiedzionej z malarstwa – a ściślej z obrazu Las Meninas Diego Velázqueza – majaczył też w tle fortepianowej Pawany na śmierć zmarłej infantki, skomponowanej przez Ravela jeszcze na studiach w paryskim Konserwatorium, w 1899 roku. Nie chodziło o żadną konkretną zmarłą królewnę. Ravel przekonywał, że zafrapowało go samo brzmienie zbitki słów „infante défunte”. Można spekulować, czy zawarta w tytule śmierć była aluzją do upadku Złotego Wieku Hiszpanii. Bardziej prawdopodobne, że kompozytor popłynął z falą odnowionego zainteresowania muzyką dawną, które wkrótce zapoczątkowało pierwszy renesans wykonawstwa historycznego. Pełna melancholijnego wdzięku miniatura, stylizowana na powolny taniec dworski, który wedle samego Ravela „mogła tańczyć infantka z obrazu Velázqueza”, zyskała dodatkowe walory w wersji orkiestrowej z 1910 roku – podkreślającej uwodzicielskie piękno melodii, archaizujące współbrzmienia i stonowaną ekspresję utworu.

Diego Velázquez, Las Meninas, 1656-57. Prado, Madryt

W młodości Ravel dał się też uwieść innej modzie – na eksploatowany przez wielu ówczesnych twórców orientalizm. Zafascynowany poematem symfonicznym Rimskiego-Korsakowa, postanowił napisać operę o Szeherezadzie, zatrzymał się jednak na etapie uwertury (1898), skądinąd fatalnie przyjętej przez krytykę. Temat bajarki z 1001 nocy podjął znów w roku 1903, komponując cykl pieśni orkiestrowych na kanwie trzech wierszy Tristana Klingsora, zaprzyjaźnionego poety z grupy Les Apaches. Stworzył jedną z najbardziej przekonujących ewokacji Orientu w dziejach muzyki europejskiej, znacznie nowocześniejszą w wyrazie od grzęznącej w stereotypach poezji Klingsora.

Do historyzującej stylizacji wrócił w suicie Le Tombeau de Couperin, opartej na schemacie francuskich suit barokowych, być może nawiązującej do Concerts royaux Couperina, komponowanych na potrzeby dworu Ludwika XIV. Tytułowy „nagrobek” oznacza w tym przypadku gatunek muzyczny: utwór poświęcony pamięci zmarłego. Suita Ravela – pisana w latach 1914-17 – oddaje hołd wielu umarłym. Adresatem Preludium jest Jacques Charlot, autor transkrypcji fortepianowej Mojej matki gęsi; Fugi – Jean-Louis Cruppi, syn Louise, której Ravel dedykował Godzinę hiszpańską; Forlany – malarz Gabriel Deluc; Rigaudona – bracia Pierre i Pascal Gaudin, koledzy Ravela z dzieciństwa; Menueta – Jean Dreyfus, którego macocha przygarnęła Ravela pod swój dach, kiedy zmarła mu matka; i wreszcie Toccaty – muzykolog Joseph de Marliave. Wszyscy zginęli na Wielkiej Wojnie. A jednak suita jest dziwnie pogodna, na co krytycy zżymali się już po prawykonaniu wersji fortepianowej – przez Marguerite Long, wdowę po de Marliave, w 1919 roku. Ravel odparł ich zarzuty jednym zdaniem: „Wystarczy, że zmarli są smutni, tkwiąc w wiekuistym milczeniu”.

Wersja orkiestrowa (bez Fugi i Toccaty), przygotowana kilka miesięcy później przez samego kompozytora i zaprezentowana w 1920 roku, dodała suicie wyrazistości, eksponując jej taneczność i wyrafinowaną strukturę harmoniczną. Nagrobek Couperina doczekał się z czasem wielu innych opracowań i aranżacji – także części pominiętych przez Ravela w wersji autorskiej.

Zarówno Nokturny Debussy’ego, jak i wszystkie wymienione utwory Ravela powstały z inspiracji cudzym dziełem. Czyżby Whistler się mylił, twierdząc, że wierny powołaniu artysta nie powinien szukać natchnienia poza sobą samym? A może wielcy kompozytorzy są niewierni z natury?

Tam, gdzie kwitną róże i dźwięki

4 komentarze

Jak powiedział kiedyś Javier Marías, Madryt panicznie się boi, że nie zdąży powiedzieć wszystkiego. Do stolicy Hiszpanii zawsze wpadałam jak po ogień. Tym razem przyszło mi w niej spędzić nieomal tydzień, w towarzystwie przyjaciół, którzy znają to miasto jak własną kieszeń – a Madryt i tak szturchał mnie pod żebro, pokazywał nieznane zaułki, kazał się gubić w tłumie na El Rastro, objadać ślimakami w gęstym bulionie z szynki i chorizo, chłonąć aromat w pełni już rozkwitłych róż w parku Retiro. Rzecz jasna, Madryt nie byłby sobą, gdyby nie przypomniał mi jeszcze przed wyjazdem, żeby zajrzeć w kwietniowy repertuar Teatro Real. Z którego ostatecznie wybrałam dwie pozycje – mniej i bardziej oczywistą – nie spodziewając się jednak, że obydwa spektakle okażą się źródłem niespodzianek i dadzą mi asumpt do niekończących się przemyśleń i refleksji.

Kataloński zespół Agrupación Señor Serrano, który łączy w swoich spektaklach elementy performansu, tańca, sztuki wideo oraz interaktywnych działań scenicznych, występował już wielokrotnie przed polską publicznością, między innymi w ramach lubelskich Konfrontacji Teatralnych i festiwalu Kontrapunkt w Szczecinie. O Teatro de La Abadía, gdzie odbyła się premiera ich najnowszego przedsięwzięcia Extinción, było u nas głośno w roku 2010, przy okazji wystawienia Końcówki Becketta w reżyserii Krystiana Lupy (z muzyką Pawła Szymańskiego) – przedstawienia, gdzie w postać Hamma wcielił się sam José Luis Gómez, dla mnie pamiętny z filmu Z przewiązanymi oczami Saury, dla młodszych widzów być może ze Skóry, w której żyję Almodóvara. To on właśnie, w 1995 roku, powołał do istnienia to swoiste laboratorium teatralne – w kaplicy oraz w auli dawnej żeńskiej szkoły z internatem, kompleksu wzniesionego w latach czterdziestych ubiegłego wieku w późnym stylu art déco – i wciąż niestrudzenie dogląda wszystkich realizowanych w nim inicjatyw.

Grupa Señor Serrano od lat eksploruje temat postępującej destrukcji środowiska naturalnego w powiązaniu z nieodłączną od tej katastrofy tragedią ludzkości. Tym razem jednak postanowiła sprzęgnąć tę wizję z muzyką katalońskiego benedyktyna Joana Cererolsa,  wykonywaną na żywo przez członków chóru Teatro Real oraz instrumentalistów zespołu Nereydas pod dyrekcją Javiera Ulisesa Illána. Wybór artystów padł na dwie msze Cererolsa, spopularyzowane w świecie iberyjskim dzięki pamiętnym nagraniom La Capella Reial de Catalunya pod dyrekcją Jordiego Savalla: Missa de Batalla, upamiętniającą zwycięstwo wojsk hiszpańskich i odzyskanie kontroli nad Neapolem w 1648 roku, po niespełna rocznym epizodzie niepodległej Republiki Neapolitańskiej, oraz nieco późniejszą Missa pro defunctis, poświęconą ofiarom epidemii dżumy, która w latach pięćdziesiątych XVII wieku zdziesiątkowała ludność Barcelony.

Extinción. Marcel Borràs. Fot. Teatro de La Abadía

Àlex Serrano i Pau Palacios – reżyser i dramaturg Extinción – jak zwykle zarzucili spójną, linearną narrację na rzecz luźnych dygresji. Od wyprawy konkwistadora Francisca de Orellana w poszukiwaniu legendarnej krainy El Dorado po nielegalną – ze względu na wojnę domową – eksploatację kongijskich złóż koltanu, współczesnego „złota”, niezbędnego między innymi do produkcji smartfonów. Od rozważań filozofów i medyków o siedlisku ludzkiej duszy po dylematy związane ze sztuczną inteligencją. Wszystko splata się i przenika jak we śnie: dłoń zanurzona w czarnej glebie lasu amazońskiego wyławia stamtąd telefon komórkowy, dłoń zanurzona w ciele zmarłego uwalnia z jego trzewi płynne złoto. Niszczycielski fanatyzm idzie ręka w rękę z orgią konsumpcjonizmu. Wszystkie te obrazy, generowane in situ przy współudziale trojga performerów – Carloty Grau, Marcela Borràsa i samego Serrano – przetwarzane i rzutowane na ekran w głębi sceny, obudziły we mnie niejasne wspomnienia skandalizującego Golgota Picnic Rodriga Garcíi. W przeciwieństwie do większości moich polskich kolegów po fachu widziałam tamten spektakl na żywo, nie doznałam zgorszenia, zostałam jednak w poczuciu, że ktoś tam wyważał otwarte drzwi. Podobne wrażenie zrobiła na mnie Extinción – chwilami sugestywna, częściej jednak grzęznąca w chaosie bezładnych skojarzeń, niepotrzebnie odsłaniająca sceniczną „kuchnię” kosztem magii teatru. Tę ostatnią poczułam dopiero w finale, w przewrotnej scenie odkupienia ludzkości przez ofiarę jej konsumpcyjnego szaleństwa. Konwulsyjny taniec na dźwiękach Agnus Dei z Missa de Batalla (fenomenalna Carlota Grau) odbył się w deszczu świeżego popcornu, sypiącego się z rozpalonych, wiszących nad sceną „kadzielnic”. Znów ożyły wspomnienia Golgota Picnic: maślana woń bułeczek Garcíi, symbolizujących rozmnożenie chleba ponad potrzebę, zlała mi się w jedno z maślanym aromatem prażonej kukurydzy – kadzidłem w XXI-wiecznej świątyni powszechnego rozpasania. Metafora może niezbyt odkrywcza, ale wreszcie czytelna.

Extinción. Carlota Grau. Fot. Teatro de La Abadía

Niestety, poza tym jednym wyjątkiem działania teatralne nie szły w parze z narracją mszy Cererolsa. Po części to wina ogólnej koncepcji, spychającej muzyków na dalszy plan wobec performerów, przede wszystkim jednak samego wykonania. O ile instrumentaliści z zespołu Nereydas sprawili się bez zarzutu, choć ich subtelne, stylowe granie często nikło w głębi sceny, o tyle chórzystom Teatro Real zabrakło woli albo umiejętności, by wniknąć w specyficzny idiom katalońskiego kompozytora. Szwankowała intonacja, zabrakło niuansów dynamicznych, w niepewnym i często niepięknym śpiewie przepadły zarówno smaczki polichóralnej faktury Missa de Batalla, jak i szorstki ascetyzm Missa pro defunctis, w której Cererols świadomie nawiązał do późnorenesansowej retoryki dzieł Tomása Luisa de Victorii.

Extincion potraktowałam zatem jako ciekawy, choć nie w pełni udany eksperyment performatywny, większe nadzieje pokładając w inscenizatorach i wykonawcach Wesela Figara na głównej scenie Teatro Real. Pierwotnie miała to być premiera nowej wizji reżyserskiej Lotte de Beer, zrealizowanej w koprodukcji z festiwalem w Aix-en-Provence, ale już w grudniu ubiegłego roku zapadła decyzja o zastąpieniu kontrowersyjnej i, delikatnie rzecz ujmując, niezbyt udanej produkcji Holenderki wznowieniem głośnego spektaklu Clausa Gutha z 2006 roku. Salzburska inscenizacja Gutha wzbudziła kiedyś skrajne reakcje, przez wielu krytyków potraktowana jako zamach na Mozartowskie arcydzieło. Odświeżona po latach, skłania do konkluzji, że zamachu na uświęconą tradycję interpretacyjną dokonał wówczas nie tyle reżyser, co dyrygent w osobie Nikolausa Harnoncourta. To on, przy wydatnej współpracy Gutha, wydobył z partytury Wesela niespodziewane akcenty groteski i tragizmu, podparte wyrazistą grą aktorską śpiewaków i klarowną, ascetyczną scenografią Christiana Schmidta.

Wesele Figara. Julie Fuchs (Zuzanna) i André Schouen (Hrabia). Fot. Javier del Real

W madryckim przedstawieniu akcenty znów się odrobinę poprzesuwały, a całość, zwłaszcza na tle późniejszych inscenizacji Gutha w Wiedniu i Frankfurcie, sprawiła wrażenie ujęcia nieomal klasycznego, w przeważającej mierze zgodnego z intencjami twórców. Dopiero teraz doceniłam celność zwierciadlanego podziału przestrzeni scenicznej na „przyziemną” część pod schodami, niedosiężne dla maluczkich piętro, gdzie wstęp ma tylko najbliższe otoczenie hrabiowskiej pary, oraz niejednoznaczne półpiętro, obszar działań wykraczających poza granice konwencji, których natury możemy się tylko domyślać. Znów oniemiałam z podziwu nad precyzją niemej kłótni Hrabiny i Hrabiego przy wtórze marsza weselnego w III akcie. Znacznie przychylniej potraktowałam wprowadzenie dodatkowej postaci Anioła (Uli Kirsch), który w koncepcji Gutha jest nie tylko przegranym Kupidynem, ale też alter ego naiwnego, dręczonego burzą hormonów Cherubina.

Ma ten spektakl swoje mielizny, na tyle jednak nieliczne, by nie zaburzać toku narracji i prowokować widownię nie tylko do refleksji, ale i gromkich wybuchów śmiechu. Ujęcie całości pod batutą Ivora Boltona pod pewnymi względami odpowiada mi bardziej niż mroczna interpretacja Harnoncourta. Bolton prowadzi Wesele pewną ręką, unika zbyt dosadnych kontrastów tempa, kładzie za to mocny nacisk na ekspresję, wydobywając z faktury mnóstwo niedocenianych detali (m.in. pysznie zaakcentowane przednutki w partiach fagotów i obojów we wspomnianym już marszu weselnym). Pomaga też śpiewakom, a tych w słyszanej przeze mnie pierwszej obsadzie miał doprawdy znakomitych – na czele z olśniewającą postaciowo i niebywale muzykalną Julie Fuchs (Zuzanna), obdarzoną ruchliwym sopranem o pięknej srebrzystej barwie. Urodą głosu niewiele jej ustępowała, a siłą wyrazu i dojrzałością interpretacji w melancholijnej arii „Dove sono” nawet ją przewyższyła Marie José Moreno w partii Hrabiny. Dawno nie było dwóch tak mądrze zestawionych barytonów w głównych rolach męskich: czerstwego, żywiołowego, zabarwionego charakterystyczną plebejską nutą u Vita Priante (Figaro) i szlachetnego, aksamitnego, nieodparcie uwodzicielskiego w śpiewie André Schouena (Hrabia). Lekki, jedwabisty, dobrze prowadzony mezzosopran Rachael Wilson brzmiał wprawdzie zbyt kobieco jak na spodenkową rolę Cherubina, śpiewaczka zamaskowała jednak ten mankament brawurowym aktorstwem. W rolach drugoplanowych szczególnie zapadła mi w pamięć wyrazista, obdarzona niezwykłą vis comica Monica Baccelli w partii Marcelliny i znakomity francuski tenor charakterystyczny Christophe Mortagne jako Basilio.

Wesele Figara. Scena z IV aktu. Fot. Javier del Real

Dziwnie się teraz jeździ po operowym świecie. Każdy dźwięk, każdy gest i każdy obraz chłonie się całym sobą, analizuje i rozważa: na wypadek, gdyby miniona podróż miała okazać się tą ostatnią. A potem się o tym pisze. Z pasją, ale i z poczucia obowiązku, bo – żeby znów odwołać się do słów Maríasa – świat zależy od swych opowiadaczy. Również ten zaklęty w operze.

A na wojnie krzyczą Muzy

Leave a Comment

Scripta manent. Cykl moich felietonów W kwarantannie powstał z myślą o artystach i miłośnikach opery odciętych od żywego teatru przez pandemię – żeby podsunąć im pomysły, jak przetrwać ten czas, nie rezygnując z muzycznych doznań, i skłonić do refleksji, jak ten świat zmienić, kiedy zaraza odpuści. Okrutnym zrządzeniem losu przyszło mi teraz pisać o wojnie. Teksty, publikowane mniej więcej w miesiąc od czasu ich powstania, w szczegółach tracą na aktualności, być może nawet szybciej niż felietony „kowidowe”. Sedno jednak pozostaje – co odnotowuję sobie na pociechę i zachodnim kolegom po fachu ku przestrodze. Bo nie upłynął jeszcze miesiąc od fali entuzjazmu, jaka przetoczyła się w mediach branżowych po decyzji Bogdana Roščicia, że wiedeńska Staatsoper będzie grać „ponad podziałami”. Jak się właśnie okazało, był to jedynie wytrych do tylnych drzwi, którymi dyrektor zamierza wpuścić do swojego teatru nie tylko Annę Netrebko, ale też innych muzyków popierających inwazję na Ukrainę bądź finansowanych przez obecny reżim w Rosji. Kiedy krzyczeć, jak nie teraz? Milczenie przestało być złotem.

A na wojnie krzyczą Muzy

A Bard of the Community

Leave a Comment

Jane Austen was a wonderful storyteller. So wonderful that I owe my entire notion of Bath – where she spent six years of her life and where her pastor father was buried – to her books. I remembered from Northanger Abbey that Bath was a delightful place, provided you knew someone there, and that fine weather drove all the locals out for a walk, prompting weather-themed conversations. Raised in the countryside, Austen had an ambivalent – to put it mildly – attitude to Bath. She moved here with her family at a time when the town was already enjoying a reputation as the most fashionable and elegant resort in England thanks to the forefather of British dandies known as “Beau Nash” ­– an arbiter elegantiarum, informal master of ceremonies, keen gambler and a lady killer. To Austen Bath must have seemed like a metropolis – a city dazzling with the beauty of its buildings, full of temples of culture, tempting with a multitude of shops, but, at the same time, terrifying: because of the crowds of visitors, the abundance of brothels and the suffocating atmosphere of a “seat of amusement and dissipation”.

Amazingly, my impressions from my first visit to Bath were similar to Austen’s. Gigs made in London were replaced with omnipresent cars. The streets were teeming not with spring-craving aristocrats, but with crowds of tourists making up for the time lost during the pandemic. The more convinced I was that I was following the simplest route to my destination, the more astray I went. Yet I left the city believing that Bath was a delightful place – especially given that I managed to fulfil Mrs Allen’s requirement from Northanger Abbey. I knew someone here.

I had met this someone before, more precisely – I had met his extraordinary theatrical imagination, returning from performances directed and devised by him as Joanna Kulmowa writes in her poem Po co jest teatr (What is theatre for): deep in thought, but above all in awe. Thomas Guthrie began as a fine singer with a warm, handsome baritone, great musical sensitivity and exceptional interpretative instinct. He followed a path similar to that of most of his British colleagues: from a child chorister at St John’s College, Cambridge, through reading Classics at the local Trinity College and studying music at the Royal Northern College of Music, Manchester, to first prizes in vocal competitions and scholarships to study under renowned masters like Thomas Allen. He took part in small-scale operatic ventures as well as events under the baton of outstanding conductors. He was equally enthusiastic performing in both leading and episodic roles. In addition, he sang in the Glyndebourne Festival Chorus and collaborated with early music ensembles. He took part in the famous pilgrimage of John Eliot Gardiner’s musicians, celebrating the 250th anniversary of Bach’s death with concerts in churches all over the world, during which almost all of Bach’s cantatas were performed. With time Guthrie gained recognition as a performer and scholar of the art song repertoire, including the legendary cycles of Schubert and Schumann.

Thomas Guthrie. Photo: Frances Marshall

However, there was something that always made him different from the aspiring singers from his homeland, who were busy climbing their career ladders and building their own positions on prestigious stages across the world. It became apparent that Guthrie was a born storyteller, a modern-day aoidos, who spun his stories in such a way that he was able not only to include in them the author’s intentions and his own interpretation of them, but also to draw the audience into the discourse – the less familiar the audience was with the material and convention of the work, the better. Other artists delivered their musical sermons from the inaccessible heights of the stage. Guthrie discovered he had the soul of an itinerant preacher. He began to direct. By accident or out of contrariness, in the course of preparations for a production staged by a certain ambitious opera troupe. He sang a small role in the production and eventually ended up on the poster as co-director, convinced from the first rehearsals – apparently rightly so – that he was able to better direct his fellow singers. In 2004, commissioned by New Kent Opera, he produced a venture that gave everyone a foretaste of the vision of theatre that had been forming in his mind and took the critics’ breath away – a semi-staged performance of Schubert’s Winterreise, in which Guthrie the singer was hidden behind a coarsely carved puppet wandering through a monochrome deserted landscape of animated drawings by Peter Bailey.

Three years later Guthrie became a Jette Parker Young Artist at the Royal Opera House, London, where he assisted in productions by Robert Carsen and Katie Mitchell, among others. Yet it was Winterreise and “grassroots work” that set the course for his later activities. Guthrie is not so much an educator as a restorer of community through music and theatre. He loves working with amateurs, children, people unjustly excluded and those who have become demoralised through fault of their own, but not in order to “train” them to appreciate high art.  On the contrary, Guthrie listens to them, searches for a common ground and only then does he introduce them to the world of his own imagination and co-creates theatre with them, theatre where every shadow, every flash of light and visual sign becomes a fully-fledged participant in the drama, a disembodied being conducting a dialogue with the audience. Where a puppet is more alive than a human, where everything is “different than ever before” (Kulmowa again) and constantly balances on the thin line between adult fantasy longing for childhood, and the world of primeval emotions and fears.

My first live performance of one of his productions was five years ago at Longborough. It was Mozart’s The Magic Flute, in which Guthrie easily involved the audience in the production of additional special effects. I did not think that this stylised, minimalistic, sometimes even naïve theatre would work even better in Wagner’s The Flying Dutchman – without a ship, without a sea and without a port, but with such an emphatic suggestion of their existence, achieved with a few gestures and inconspicuous props, that every staging of this opera has seemed overloaded to me ever since. For more than a decade Guthrie has been making his tiny theatre in the most unlikely configurations and spaces – in 2017 he staged an adaptation of Carmen at the Dartmoor Prison, with the production featuring the local inmates. However, as a director he prefers to tell more intimate stories: through art songs cycles and masterpieces of the oratorio repertoire.

Der fliegende Holländer at the LFO, 2018. Photo: Matthew Williams-Ellis

From the beginning of the pandemic, which hit the British music community particularly hard, Guthrie sought not only to financially support artists confined to their homes. Above all, he pulled them out of their apathy and hopelessness, initiated new ventures and called for a complete change in their thinking about art and its contribution to the life of the community at large. Last year, together with the Oxford Bach Soloists, he directed an online-only staging of Bach’s St John Passion, again combining the asceticism of theatrical means with an incredible precision of directing actors: those of flesh and blood, in the persons of the musicians, and those from a different, symbolic narrative order – dead or at least silent witnesses of Jesus’ Passion, “played” by elements of technical equipment.

In Bath he produced a project drawing on his earlier experiences with Bach’s Passion and motets. This time he joined forces with a similar enthusiast of community music making: Sarah Latto, artistic director of the Echo, a young professional vocal ensemble, and current head of Paragon Singers, which has grown from a group of eight music lovers meeting for rehearsals in a flat near Bath’s Georgian Paragon Buildings complex to become one of the finest chamber choirs in the region. The very fact that Messiah 250 did take place testifies to the artists’ inexhaustible tenacity. The title refers to the 250th anniversary of a performance of Handel’s masterpiece at the local Octagon Chapel under the direction of William Herschel, the discoverer of planet Uranus and infrared radiation, who was also a keen musician and composer – as well as the first organist at the newly built chapel. Project events were planned for 2019 – with some delay with regard to the anniversary, as Herschel’s concert took place in 1767. Nothing came out of these plans in 2019, then came the pandemic, but the project originators had their own way in the end. The concert on 5 March crowned the whole venture, which also included sessions for beginners and advanced music lovers, documentary workshops for Bath Spa University students as well as a partnership with the local charity Julian House, which focuses on supporting and activating the homeless.

Messiah 250 at St Swithin’s Church. Photo: Echo Vocal Ensemble

The Octagon, a private chapel, was never consecrated and lost its religious function already in the 19th century. Thus the concert was held at St Swithin’s Church, next to which the remains of Reverend George Austen, Jane Austen’s father, were laid to rest in 1805. The small church in what used to be the outskirts of Bath was full. The story of the Annunciation, the suffering of Jesus and the promise of universal resurrection was told again by Guthrie in a language derived directly from music and drawing on the most sincere emotions. What mastery and, at the same time, simplicity in the communication of the directorial cues are needed in order for joy, uncertainty, awe, despair and ecstasy to be marked with a different shade on the face and in the gestures of each musician, including the instrumentalists? What understanding is needed between Latto, who holds the whole thing together, and the director to make every gesture of the conductor both musically legible and significant in the story, to make it at one time resemble maternal tenderness, at another a grimace of derision, at yet another pure ecstasy? What wisdom to trust that such theatre liberates, purifies, allows musicians to reach their interpretative best? And to be right to boot?

I don’t know whether Jane Austen would have liked a Messiah told in such a way. I have a feeling that, indeed, she would. Perhaps she would have felt less strange in this unfriendly city. In Austen’s times the world suffered from a shortage of men. Today it suffers from a shortage of storyteller directors, especially ones that are worth their salt.

Translated by: Anna Kijak
Original article available at: https://teatr-pismo.pl/18069-piewca-wspolnoty/

Piewca wspólnoty

Leave a Comment

Już w domu – za kilka dni zabiorę się do recenzji dwóch skrajnie odmiennych przedsięwzięć madryckiego Teatro Real. Tymczasem – znów z pewnym opóźnieniem – przedstawiam Państwu esej o reżyserze uprawiającym dyscyplinę wciąż u nas niepopularną i niedocenianą, a przez niego samego zwaną „opowiadaniem historii”. Mam wrażenie, że w tych trudnych czasach muzyczny storytelling jest nam potrzebny bardziej niż kiedykolwiek. Przy okazji polecam całość kwietniowego numeru „Teatru”, zwłaszcza blok materiałów „Głosy z Ukrainy”.

https://teatr-pismo.pl/18069-piewca-wspolnoty/

Raport z oblężonego miasta

Leave a Comment

Symfonia Szostakowicza, której poświęciłam ten esej, zabrzmiała 13 stycznia w siedzibie NOSPR, z udziałem Gospodarzy pod batutą Paola Bartolameolliego. Dziś ten koncert spadłby z programu każdej polskiej orkiestry – ze słusznych i oczywistych powodów. Tekst jednak zamieszczę już dziś, bo nawet w tak strasznych czasach warto mieć na względzie, że spustoszenie w ludziach i sztuce sieją nie tylko działania wojenne, ale też strach, propaganda i doraźne cele polityczne. Szostakowicza przetrąciły na resztę życia. Warto o tym pamiętać, podobnie jak o jego muzyce.

***

„Na początku wojny zgłosiłem się na ochotnika do Armii Czerwonej. Kazali mi jednak poczekać. Drugi raz złożyłem podanie, kiedy towarzysz Stalin wygłosił przemówienie o mobilizacji. Powiedzieli: przyjmiemy was, ale teraz sobie idźcie i pracujcie tam, gdzie do tej pory. Pracowałem więc dalej w Konserwatorium. Kończył się rok akademicki. Przyjmowałem studentów, promowałem prace dyplomowe. Urlopu nie wykorzystałem. Dniami i nocami siedziałem w Konserwatorium. Trzeci raz poszedłem do jednostki, bo myślałem, że o mnie zapomnieli. Powierzyli mi kierownictwo oddziału muzycznego w teatrze żołnierskim. Nie było łatwo, bo żołnierze umieli grać tylko na bajanie. Znów poprosiłem o wcielenie do armii. Komisarz powiedział, że w wojsku mnie nie chcą i że powinienem zająć się pisaniem muzyki. Potem odwołali mnie ze stanowiska kierownika w teatrze i wbrew mojej woli postanowili ewakuować z Leningradu. Uznałem, że bardziej się przydam w Leningradzie. Nie śpieszyłem się z wyjazdem. W mieście czuć było ducha walki” – wspominał Szostakowicz wkrótce po premierze VII Symfonii.

Szostakowicz na dachu leningradzkiego Konserwatorium

Armia państw Osi uderzyła na Związek Radziecki 22 czerwca 1941 roku. Niespełna miesiąc później Szostakowicz nakreślił pierwsze takty nowej kompozycji. Zaczęła się budowa umocnień wokół Leningradu, ruszyły ewakuacje uprzywilejowanych, między innymi muzyków miejscowej Filharmonii. We wrześniu Niemcy przekroczyli linię kolejową Moskwa-Leningrad. W kotle utknęło ponad dwa i pół miliona cywilów, wśród nich Szostakowicz, który w patriotycznym zapale tak długo ponawiał starania o przyjęcie do wojska, aż wreszcie, pod koniec sierpnia, doczekał się włączenia do grupy obrony przeciwlotniczej. Dzień w dzień – w pełnym umundurowaniu i w hełmie strażackim na głowie – dyżurował na dachu Konserwatorium, wypatrując pożarów od bomb zapalających. W pierwszych dniach października, mimo nieustających oporów moralnych, pozwolił się ewakuować wraz z rodziną do Moskwy, a stamtąd dalej pociągiem aż do Kujbyszewa. Właśnie w Kujbyszewie, 27 grudnia 1941 roku, ukończył pracę nad VII Symfonią, w pierwotnym zamyśle poświęconą pamięci Lenina, ostatecznie dedykowaną mieszkańcom oblężonego miasta i opatrzoną podtytułem „Leningradzka”.

Forma utworu krystalizowała się stopniowo. Z początku, jeszcze przed inwazją na ZSRR, Szostakowicz myślał o symfonii jednoczęściowej, z chórem i głosem solowym – do fragmentów tekstu dziewiątego Psalmu Dawidowego o zwycięstwie dobra nad złem, gdzie znalazł się słynny werset o „mścicielu krwi”, który nie zapomniał wołania ubogich. Kompozytor szybko zrezygnował z tego pomysłu, obawiając się – zapewne słusznie – że prośba o wybawienie z rąk wrogów zostanie zinterpretowana w kontekście stalinowskich czystek z lat trzydziestych. Z planowanej „Symfonii Dawidowej” pozostał relikt w postaci instrumentalnego requiem pamięci poległych. Całość, ujęta ostatecznie w schemacie czterech części, mocno jednak odbiegających od klasycznych reguł, rozrosła się do rozmiarów jednej z najdłuższych symfonii w dziejach muzyki. Z potężnym ładunkiem emocji i niecodzienną dramaturgią utworu odbiorcy muszą się zmierzyć już w pierwszej części (Allegretto), w której zamiast zwyczajowego przetworzenia pojawia się słynny „epizod inwazji” – groteskowe zderzenie arii hrabiego Daniły z Wesołej wdówki Lehára, tematu z własnej opery Lady Makbet mceńskiego powiatu i króciutkiego nawiązania do hymnu Deutschlandlied. Zaprzyjaźniony z Szostakowiczem krytyk Walerian Bogdanow-Bierezowski, który śledził na bieżąco postępy prac nad partyturą, nazwał VII Symfonię dziełem zdumiewającym, zwierciadłem owego czasu i odbiciem ówczesnych wypadków; kompozycją bogatą w treść i ujętą w niezwykle wyrafinowaną formę.

Karl Eliasberg dyryguje VII Symfonią 9 sierpnia 1942 roku

Zanim utwór dotarł do adresatów dedykacji, doczekał się premiery w Kujbyszewie (5 marca 1942 roku pod batutą Samuiła Samosuda) oraz kolejnych, entuzjastycznie przyjętych wykonań w Moskwie, Londynie i Nowym Jorku. Andriej Żdanow – członek Rady Wojennej Frontu Leningradzkiego, a zarazem nieudolny dowódca obrony, odpowiedzialny między innymi za chaos aprowizacyjny i bezładną ewakuację z rejonu blokady – dostrzegł w symfonii ostatnią propagandową szansę na podtrzymanie gasnącego ducha miasta. Koncert z Leningradzką miał stać się symbolem obywatelskiej dumy i gotowości do walki z najeźdźcą. Filharmoników już w Leningradzie nie było. Zostało kilkunastu wyniszczonych instrumentalistów Radiówki oraz ich dyrygent Karl Eliasberg, zmagający się z zaawansowaną chorobą głodową. Dostał od władz rower i jeździł od drzwi do drzwi, werbując muzyków do straceńczego zadania. Dżaudata Ajdarowa dosłownie wyciągnął z kostnicy, dokąd zajechał w desperacji już po rozpoczęciu prób, żeby zweryfikować pogłoskę o śmierci perkusisty. Kiedy się przekonał, że jeszcze oddycha, odstawił go z powrotem do Filharmonii. Muzycy mdleli, kilku naprawdę umarło. Zagrali Leningradzką 9 sierpnia 1942: w dniu, w którym Hitler planował triumfalny bankiet zwycięstwa w hotelu Astoria. Nikomu nie przeszkadzało, że zagrali fatalnie. Owacja trwała ponoć godzinę, prawie tyle, co sama symfonia. Cel propagandowy został osiągnięty: po zakończeniu blokady rząd radziecki chętniej rozpamiętywał legendarny koncert niż śmierć blisko miliona mieszkańców oblężonego Leningradu.

Ci z muzyków, którym udało się przetrwać wojnę, wzięli udział we wstrząsającej rekonstrukcji leningradzkiego koncertu 27 stycznia 1964 roku, w obecności Szostakowicza. Znów dyrygował Eliasberg, zagrało 22 członków orkiestry, na pustych krzesłach po zmarłych ułożono osierocone instrumenty. W podobnym wydarzeniu w roku 1992 uczestniczyło już tylko czternastu ocaleńców. VII Symfonia przeżyła i po latach wraca do łask – w burzliwym XXI wieku, kiedy nie ma już Hitlera ani Stalina, za to jest Putin, cierpienia wciąż pod dostatkiem, a ludzie zapominają, że są tylko ludźmi.

Wars Cannot Be Won

Leave a Comment

The Finnish National Opera has been really lucky. After several good years under the baton of Patrick Fournillier, an able and reliable conductor, who took up the post of Artistic Director of Warsaw’s Teatr Wielki-Polish National Opera in the 2020/21 season, it placed its orchestra in the hands of a musical visionary, and one who was present on site at that. Hannu Lintu has been collaborating with the Helsinki Opera for years, or in any case since he took charge, in 2013, of the Finnish Radio Symphony Orchestra, now based in the new Helsingin musiikkitalo building, located halfway between the legendary Finlandia-talo designed by Alvar Aalto and the Kiasma contemporary art museum, built some twenty years later. He took up the baton as Chief Conductor of the Suomen Kansallisooppera – a few hundred metres’ walk from all the institutions mentioned above, in a park along the picturesque Töölö Bay – in January in this year, shortly after the very well received revival of The Flying Dutchman, with which he made his debut at Paris’ Opéra Bastille.

It was precisely Lintu that was the main reason behind my trip to Helsinki – to see Billy Budd directed by Annilese Miskimmon, a Norwegian-Polish-Finnish co-production premiered  in Oslo in 2019. The Finnish conductor attracted my attention already with his recording of Witold Lutosławski’s Venetian Games and complete symphonies for the Ondine label with his previous orchestra. Lintu’s interpretations – from Sibelius, Rautavaara and Saariaho to his phenomenal readings of Beethoven’s, Wagner’s and Mahler’s scores – are at once disciplined and full of emotions vibrating somewhere deep inside, marked by extraordinary attention to detail and, at the same time, an ability to extract from that detail surprisingly relevant content. The other reason – in some respects just as important to me – was Peter Wedd’s debut in the role of Captain Vere, especially as in recent years I had encountered two outstanding, though radically different incarnations of this tragic character: by Alan Oke and Toby Spence. What I did not expect, however, was that through Lintu I would be gripped by a completely different scene than usual, that the conductor would use Wedd’s greatest assets to sum up, as it were, his unusual and revelatory interpretation of Britten’s masterpiece.

Billy Budd: Scene from Act 1. Photo: Tuomo Manninen

But more about this in a moment. I will start with the staging, which turned out to be as visually attractive (set designs by Annemarie Woods) and as underdeveloped in terms of directing as it had been in Oslo and Warsaw. Miskimmon chose to further emphasise the impression of the impossibility of escaping from a ship “lost on the infinite sea” by transporting Billy Budd to 1940, to a submarine involved in an operation to destroy French vessels after France’s surrender to the Third Reich. The decision proved dramatically ineffective and at times downright absurd in its effects. I still do not understand, for example, how the “cursed mist” would any way affect the accuracy of a torpedo attack. All the nautical commands with which E.M. Forster and Eric Crozier packed the libretto, and to which Britten provided a worthy musical equivalent in the score were out of place on board a submarine. Details such as the idea of having Billy hanged somewhere outside the surfaced watercraft – in the heat of naval warfare – are not even worth mentioning. Busy as she was updating the plot, Miskimmon did not have enough energy left to direct the characters. The story is somewhat of an allegory and will not tell itself – the director needs to skilfully draw the sinister, erotically charged triangle in which Captain Vere, the seemingly implacable guardian of the war order, occupies an unclear position between Claggart, inhuman in his corruption, and Budd, inhuman in his perfection, the obverse and the reverse of the same coin. A coherent tragedy, swelling like a festering ulcer, has been transformed by Miskimmon into a series of loosely connected and paradoxically static – despite the frequent running around on stage – episodes.

Jussi Merikanto (Mr. Redburn), and Juha Pikkarainen (Bosun). Photo: Tuomo Manninen

Yet musically the Finnish Billy Budd exceeded my wildest expectations. The great collective hero of the evening was the chorus, brilliantly prepared by Marge Mehilane and Marc Ozbiča. It delivered the text perfectly and at the same time responded alertly to Linto, who skilfully emphasised the relentless drive of the chorus’ music, its sometimes painful harmonic roughness and surprising richness of sound hues. A thunderous and fully deserved applause greeted Ville Rusanen in the title role – a singer endowed with a not very beautiful, but movingly “human” baritone voice, and building his character with the perceptiveness of a veritable dramatic actor. His Billy was stronger in heart than fear, stronger in instinct than the will to survive, stronger in spirit than death – a true holy fool, the only one in this predicament of war who knew how to accept the inevitable. I was a bit disappointed with Timo Olavi Riihonen, partly because of the director, who had no sensible idea how to deal with the character of Claggart. The reasons were partly objective: Riihonen’s beautiful, rounded bass had nothing demonic about it; at times it sounded good-natured even. There were practically no weak links in the supporting roles, though it is worth singling out the performance of Jussi Merikanto (Mr. Redburn), a singer with a resonant, handsome and technically well-assured baritone, who made his character credible not only through excellent acting, but above all through musical means.

Ville Rusanen (Billy Budd). Photo: Heikki Tuuli

It is time to explain the revelation announced at the beginning. Lintu, a conductor sensitive to detail and capable of reading between the lines of the score, brought out in his interpretation something that many other masters of the baton miss. It was not until the epilogue that I understood why his Billy Budd was “dirtier”, more cruel, at times even merciless in the orchestral layer, why there was so little obvious beauty in it. Peter Wedd is certainly not a classic Britten tenor; he has clearly not yet fully “grown into” the part of Captain Vere, his performance not yet sufficiently nuanced dynamically, too heavy-handed in the upper register. However, as is his wont, Wedd saved his best for the final monologue – a divine cantilena, ethereal piani, a forte in which the despair of the whole world could be heard. The structure of the work suggests that towards the end Vere tries to give himself an answer to the question that troubled him in the opening monologue. Hannu Lintu makes it very clear that he will not find this answer. In his interpretation the Captain only seemingly achieves peace of mind, in vain seeking support in the orchestra, which constantly deceives him, fails to provide him with a harmonic basis, and every now and then drowns out his thoughts with sounds of war (the relentless beats of the timpani and the bass drum are still ringing in my ears). In the last phrase, the line “centuries ago, when I, Edward Fairfax Vere, commanded the Indomitable”, the Captain gives up in this unequal struggle. The orchestra dies out, Vere’s voice tails off, everything breaks up into nothingness.

I have never heard such a harrowing ending of Billy Budd. And it’s been a long time since I saw such a moved audience. That eerie, disintegrated phrase carried a warning that was clear to all. May it never come true.

Translated by: Anna Kijak

Victimae paschali laudes

19 komentarzy

„Był jasny, zimny dzień kwietniowy i zegary biły trzynastą” – zważywszy na to, co za oknem, tak mógłby zaczynać się mój kolejny wpis z życzeniami wielkanocnymi dla Czytelników. Tak jednak się składa, że to pierwsze zdanie dystopii Orwella Rok 1984 (w przekładzie Tomasza Mirkowicza), opowieści o końcu pewnego świata. Kilka dni temu skończył się kawałek mojego świata – przez pewien czas, nie wiadomo jak długi, nie usłyszą mnie Państwo ani w Dwójce, ani tym bardziej w Polskim Radiu Chopin. Ale nie warto rozpaczać, bo choć oświatą i sztuką zajmuje się już coś w rodzaju Ministerstwa Prawdy, nie musimy jeszcze prowadzić wojny, tym bardziej z ramienia Ministerstwa Pokoju. Na tym się skupmy w ten jasny, zimny czas. Róbmy swoje, ale też i coś więcej: swoje najwyraźniej przestało wystarczać. Obyśmy w przyszłych latach nie musieli sobie życzyć wolności i rychłego zakończenia wojny, tylko wiosny jak u mnie w kuchni, piękna, którego nie trzeba będzie odbudowywać ze zgliszcz, i prawdziwej, niezakłamanej miłości. Niech się spełni. Głowa do góry. Idźmy przed siebie z podniesionym czołem.