Verklärt Tristan

Leave a Comment

“Not until the turn of the century did the outlines of the new world discovered in Tristan begin to take shape. Music reacted to it as a human body to an injected serum, which it at first strives to exclude as a poison, and only afterwards learns to accept as necessary and even wholesome,” wrote Paul Hindemith in 1937 in the first volume of his textbook The Craft of Musical Composition (trans. Arthur Mendel). A sea of ink has already been used to describe the novelty of Wagner’s masterpiece – suffice it to say that the prelude to Act I stunned no less a figure than Hector Berlioz. Yet whenever the word intimacy is mentioned with reference to the work, some cannot help rolling their eyes. Everything seems to suggest they are right: large forces needed to perform the piece, the longest love duet in the history of the genre or the dying protagonist’s monologue that last half of Act III.  However, the essence is not in the size but in the violent accumulation of emotions – in what is the most profound and the most intense and thus the most strongly linked to the experience of true closeness. Over the last few seasons there have been several significant attempts to turn Tristan into a chamber piece, at least in its interpretative dimension: by lightening up the orchestral textures and encouraging the singers to make their characters psychologically credible. Musicians’ efforts were not always matched by those of the directors wavering between asceticism in their staging and the temptation to heap upon it a whole range of unjustified symbols and references.

Günther Groissböck’s directorial debut announced before the pandemic piqued my curiosity even more so given the fact that by definition, as it were, it excluded an “excessive” approach to Tristan und Isolde. The venture – laudably and honestly termed Tristan Experiment – was planned in the tiny interior of Vienna’s Kammeroper operating under the auspices of the Theater an der Wien. The same theatre where Krystian Lada staged Vivaldi’s Bajazet last year, shortly before another closure of most European opera houses. Its stage is the size of a narrow platform in a cinema, the auditorium has fewer than three hundred seats and the orchestra pit can accommodate more or less one-fourth of the forces intended by Wagner.

I arrived in Vienna after the premiere, having already heard that Matthias Wegele had devised a chamber version of Tristan for just 21 musicians and that in Groissböck’s concept the eponymous protagonists were taking part in a mysterious experiment – medical? psychiatric? – which took a turn quite unexpected by its supervisors and participants. I became truly intrigued by the former: I had already encountered examples of remarkably successful reductions of Wagnerian scores and begun to pursue them as valuable in themselves. I decided to see the director’s vision with an open mind. It is one thing to have the French straitjacketing characters from Russian operas and another to have an Austrian tinkering with an opera born of Schopenhauerian pessimism and staging it in a city where Doctor Leopold von Auenbrugger treated mental disorders with orally administered camphor, Freud gorged himself on cocaine for the purpose of research and the Am Steinhof hospital became an official centre of extermination of people with disabilities during the Second World War. I expected an unconventional approach from Groissböck and I was not disappointed.

Kristiane Kaiser (Isolde) and Norbert Ernst (Tristan). Photo: Herwig Prammer

It is hard to say whether Tristan and Isolde in this version are two patients who have no recollection of their past relationship, or a couple of complete strangers in whom the staff of an experimental hospital are trying to induce passion and test its limits. It is not that important anyway: what does matter is the fact that the three researchers drive the protagonists into a state of hallucination mixed with ecstasy, revive genuine or fake memories of their love, make them identify with Wagner and Mathilde Wesendonck and then lose control over them. The biggest asset of the staging is a precise distinction between the two worlds: the hospital flooded by merciless light, and the swaying “night of love”, at times blurry like a phantom, from which emerge again and again the interiors and building of the Wesendoncks’ villa in Zurich. Inconspicuous and vulnerable in their hospital gowns, Tristan and Isolde regain their dignity and sense of purpose as Mathilde and Richard. The trio of experimenters manipulating them reveal the less obvious traits of the remaining protagonists: “Doctor” Marke’s frustration that the patient fails to fulfil his research expectations; the false friendship of the character in the double role of Kurwenal and Melot; Brangäne’s naive stupidity.

The performance is a treat for the eyes thanks to the set built practically without props, but primarily with light and image (sets and costumes – Stefanie Seitz, video – Philipp Batereau, lighting design – Franz Tscheck). The theatrical gesture still needs some polishing, especially in the case of Brangäne and Kurwenal/Melot, portrayed by singers less used to the stage and, consequently, less comfortable in the microscopic Kammeroper. But before I discuss the vocal part of the venture, I would like to dwell for a moment on Wegele’s phenomenal orchestration and the cuts he made together with Groissböck.

Kristján Jóhannesson (Kurwenal) and Norbert Ernst. Photo: Herwig Prammer

Wegele did not limit himself to mechanically reducing the orchestral forces. He cut the string quintet in unevenly, leaving three instruments in the first violins, violas and cellos, two in the second violins and one double bass. He left out the percussion, harp and tuba, entrusted all wind parts to single instruments, and complemented the bass in the orchestra with the accordion, practically unrecognisable to the untrained ear. Thus he built many textures from scratch, as it were, achieving very convincing sound effects (the harp replaced by the flute and string pizzicato). Consequently, he was able to bring out from the score what can be heard in it anyway, but what often is missed by the listener: a spectral harbinger of Mahler’s symphonies, Schönberg’s Verklärte Nacht and Zemlinsky’s rough harmonies. Some cuts in the score were questionable, however: while a smooth transition from the love potion scene to the great duet made it possible to quite convincingly link the two acts in the first part of the performance, the fact that the group scene towards the end of Act III was retained was surprising – the logic of such dramaturgy would suggest just as smooth transition from Tristan’s death to Isolde’s final monologue.

Kristiane Kaiser, Günther Groissböck (King Marke), Juliette Mars (Brangäne), Kristján Jóhannesson and Norbert Ernst. Photo: Herwig Prammer

Yet these are only quibbles, which I had to mention given the surprisingly high musical quality of the whole. Despite the reduced line-up the sound of the Wiener KammerOrchester conducted by Hartmut Keil was rounded and vivid, not for a moment suggesting that we were dealing with an “economical” version of Tristan. The title roles were entrusted to two singers with a lot of experience but not usually associated with the great Wagnerian repertoire: Kristiane Kaiser, a long-time soloist with the Volksoper Wien, an artist with a soft soprano with a lovely colour, though at times insufficiently ringing in the middle register, which suggests that she might not be able to cope with the part on a bigger stage; and Norbert Ernst, an excellent singer from Vienna. I hope with all my heart that directors of opera houses will stop pigeonholing him as a “character tenor” and make more courageous casting decisions with him in mind. He may not be a Heldentenor with the makings of a Tannhäuser, but he is certainly an extremely musical singer, with a great sense of text and rhythm of the phrase, and a ringing, thick, technically-assured voice. I hope that his Tokyo debut as Walther in Die Meistersinger will take place and will be a complete success. Groissböck was in a class of his own – also acting-wise – as the wounded King Marke: at times he just had to be careful not to blast out the tiny stage at Fleischmarkt with his powerful bass. Juliette Mars (Brangäne) was excellent as a character but slightly disappointing as a singer: her sharp, not very even mezzo-soprano sounded brighter at times than Isolde’s singing. Let us hope that Kristján Jóhannesson (Kurwenal/Melot) will soon dazzle us not only with the volume of his beautiful baritone, but also with his ability to vividly portray his characters.

I left Kammeroper, feeling that no harm had been done to Wagner. May there will be more such experiments. They may turn beneficial to the health of opera – still deep in the pandemic-induced crisis and crying over the times that will never be back.

Translated by: Anna Kijak

Tristan przemieniony

3 komentarze

„Kontury świata odkrytego w Tristanie zaczęły nabierać kształtów dopiero na przełomie wieków. Muzyka zareagowała nań jak na wstrzykniętą surowicę, której organizm wpierw próbuje się pozbyć jak trucizny, z czasem wszakże uznaje ją za niezbędną, a nawet korzystną dla zdrowia”, pisał w 1937 roku Paul Hindemith, w pierwszym tomie swego podręcznika Unterweisung im Tonsatz. O nowatorstwie Wagnerowskiego arcydzieła wylano już morze inkaustu – wystarczy przypomnieć, że preludium do I aktu wprawiło w osłupienie samego Berlioza. Ilekroć jednak napomknąć o intymności tego utworu, niektórzy pukają się w czoło. Z pozoru wszystko jej przeczy: rozbudowany aparat wykonawczy, najdłuższy w dziejach formy duet miłosny, ciągnący się przez pół aktu przedśmiertny monolog głównego bohatera. Nie w rozmiarach jednak tkwi sedno, lecz w gwałtownym spiętrzeniu emocji – w tym, co najgłębsze i najbardziej intensywne, a przez to ściśle powiązane z doświadczeniem prawdziwej bliskości. W minionych sezonach podjęto kilka znamiennych prób skameralizowania Tristana, przynajmniej w wymiarze interpretacyjnym: rozświetlając faktury w orkiestrze, nakłaniając śpiewaków do psychologicznego uwiarygodnienia swoich postaci. Wysiłkom muzyków nie zawsze towarzyszyły starania realizatorów, miotających się między ascezą inscenizacji a pokusą obładowania jej mnóstwem nieuprawnionych symboli i odniesień.

Anonsowany jeszcze przed pandemią debiut reżyserski Günthera Groissböcka zaciekawił mnie tym bardziej, że niejako siłą rzeczy wykluczał „nadmiarowe” podejście do Tristana i Izoldy. Przedsięwzięcie – chwalebnie, bo uczciwie zatytułowane Tristan Experiment – zaplanowano w maleńkim wnętrzu wiedeńskiej Kammeroper, działającej pod auspicjami Theater an der Wien. Tej samej, gdzie Krystian Lada wystawił Bajazeta Vivaldiego, o czym pisałam w ubiegłym roku, niedługo przed ponownym zamknięciem większości europejskich teatrów operowych. Tamtejsza scena ma rozmiar podestu w sali kinowej, widownia mieści niespełna trzysta osób, w kanale orkiestrowym da się upchnąć mniej więcej jedną czwartą obsady przewidzianej przez Wagnera.

Dotarłam do Wiednia po premierze i doszły mnie już słuchy, że Matthias Wegele opracował wersję kameralną Tristana na zaledwie 21 instrumentów, a w koncepcji Groissböcka tytułowi bohaterowie biorą udział w tajemniczym eksperymencie – medycznym? psychiatrycznym? – który przybiera obrót zgoła niespodziewany dla jego nadzorców i uczestników. To pierwsze szczerze mnie zaintrygowało: miałam do czynienia z przykładami nadzwyczaj udanych redukcji partytur Wagnerowskich i zaczęłam je tropić jako wartość samą w sobie. Wizję reżyserską postanowiłam przyjąć z otwartą głową. Co innego Francuzi pakujący w kaftany bezpieczeństwa postaci z oper rosyjskich, co innego Austriak dłubiący przy operze narodzonej z ducha Schopenhauerowskiego pesymizmu i wystawiający ją w mieście, gdzie doktor Leopold von Auenbruger leczył zaburzenia psychiczne doustnym podawaniem kamfory, Freud w celach badawczych raczył się kokainą, a szpital Am Steinhof w czasie II wojny światowej stał się oficjalnym ośrodkiem eksterminacji osób niepełnosprawnych. Spodziewałam się po Groissböcku nieszablonowego ujęcia tematu i poniekąd się nie zawiodłam.

Kristiane Kaiser (Izolda) i Norbert Ernst (Tristan). Fot. Herwig Prammer

Trudno powiedzieć, czy Tristan i Izolda w tej wersji są dwojgiem pacjentów, którzy utracili pamięć o niegdysiejszym związku, czy też parą zupełnie obcych ludzi, w których personel eksperymentalnej kliniki próbuje sztucznie wzbudzić namiętność i przetestować jej granice. Nie jest to zresztą aż tak istotne: ważne, że troje badaczy wpędza protagonistów w stan z pogranicza halucynacji i ekstazy, ożywia prawdziwe bądź zmyślone wspomnienia łączącego ich uczucia, doprowadza oboje do utożsamienia się z Wagnerem i Matyldą Wesendonck, po czym traci nad nimi kontrolę. Największym atutem inscenizacji jest precyzyjne rozgraniczenie obydwu światów: zalanej bezlitosnym światłem kliniki i rozkołysanej, czasem nieostrej jak majak „nocy miłości”, z której co rusz wyłaniają się wnętrza i bryła willi Wesendoncków w Zurychu. Tristan i Izolda – niepozorni i bezradni w szpitalnych ubraniach – pod postaciami Matyldy i Ryszarda odzyskują godność i poczucie celu. Trio manipulujących nimi eksperymentatorów odsłania mniej oczywiste oblicza pozostałych Wagnerowskich bohaterów: frustrację „doktora” Marke, że pacjent nie spełnia jego oczekiwań badawczych; fałszywą przyjaźń postaci w podwójnej roli Kurwenala i Melota; naiwną głupotę Brangeny.

Spektakl cieszy oko scenerią zbudowaną właściwie bez rekwizytów, przede wszystkim światłem i obrazem (dekoracje i kostiumy – Stefanie Seitz, projekcje wideo – Philipp Batereau, reżyseria świateł – Franz Tscheck). Gest teatralny wymaga jeszcze dopracowania, zwłaszcza w przypadku Brangeny i Kurwenala/Melota, w których wcielili się śpiewacy mniej otrzaskani ze sceną, a co za tym idzie, gorzej radzący sobie w realiach mikroskopijnej Kammeroper. Zanim jednak przejdę do omówienia strony wokalnej przedsięwzięcia, zatrzymam się na chwilę nad zjawiskową orkiestracją Wegelego i poczynionymi wspólnie z Groissböckiem skrótami w utworze.

Kristiane Kaiser, Günther Groissböck (Król Marke) i Juliette Mars (Brangena). Fot. Herwig Prammer

Wegele nie ograniczył się do mechanicznej redukcji zespołu. Kwintet smyczkowy w orkiestrze okroił nierównomiernie, zostawiając po trzy instrumenty w pierwszych skrzypcach, altówkach i wiolonczelach, dwa w drugich skrzypcach i jeden kontrabas. Zrezygnował z perkusji, harfy i tuby, wszystkie instrumenty dęte „wystawił” w pojedynczej obsadzie, podstawę basową w orkiestrze uzupełnił praktycznie nierozpoznawalnym dla niewprawnego ucha akordeonem. Wiele faktur budował tym samym niejako od nowa, z bardzo przekonującym skutkiem brzmieniowym (harfa zastąpiona fletem i pizzicato smyczków). W konsekwencji tym dobitnej wydobył z partytury to, co i przecież i tak w niej słychać, a co często umyka uwagi odbiorcy: widmową zapowiedź symfonii Mahlera, Verklärte Nacht Schönberga, szorstkich harmonii Zemlinsky’ego. Wątpliwości wzbudzają jednak niektóre decyzje o cięciach w partyturze: o ile płynne przejście od sceny z napojem miłosnym do wielkiego duetu pozwoliło na dość przekonujące scalenie dwóch aktów w pierwszej części spektaklu, o tyle dziwi zachowanie sceny zbiorowej pod koniec aktu III – logika tak zakrojonej dramaturgii sugerowałaby równie płynne połączenie śmierci Tristana z finałowym monologiem Izoldy.

Kristiane Kaiser i Norbert Ernst. Fot. Herwig Prammer

To jednak drobiazgi, o których musiałam wspomnieć, zważywszy na zaskakująco wysoki poziom muzyczny całości. Wiener KammerOrchester pod batutą Hartmuta Keila – mimo skąpego składu – brzmiała okrągło i soczyście, ani przez chwilę nie dając wrażenia, że mamy do czynienia z „oszczędnościową” wersją Tristana. W rolach tytułowych wystąpiło dwoje śpiewaków bardzo doświadczonych, choć do tej pory niekojarzonych z wielkim repertuarem Wagnerowskim: Kristiane Kaiser, długoletnia solistka Volksoper Wien, obdarzona sopranem miękkim i ładnym w barwie, chwilami jednak niedostatecznie dźwięcznym w średnicy, co rodzi obawy, że mogłaby sobie nie poradzić z tą partią na większej scenie; oraz znakomity wiedeńczyk Norbert Ernst, któremu z kolei życzę z całego serca, by dyrektorzy teatrów przestali wpychać go w szufladkę z napisem „tenor charakterystyczny” i podjęli kilka odważniejszych decyzji obsadowych z jego udziałem. Nie jest to może Heldentenor z zadatkami na Tannhäusera, ale z pewnością śpiewak niesłychanie muzykalny, doskonale czujący tekst i rytm frazy, dysponujący dźwięcznym, gęstym, świetnie prowadzonym głosem. Mam nadzieję, że jego tokijski debiut w roli Walthera w Śpiewakach norymberskich dojdzie do skutku i zakończy się pełnym sukcesem. Klasę samą dla siebie – także aktorską – pokazał Groissböck jako zraniony do żywego Król Marke: chwilami tylko musiał się pilnować, żeby swym potężnym basem nie rozsadzić tyciej sceny przy Fleischmarkt. Świetna postaciowo Juliette Mars (Brangena) trochę zawiodła pod względem wokalnym: jej ostry, niezbyt wyrównany mezzosopran chwilami brzmiał jaśniej niż śpiew Izoldy. Miejmy nadzieję, że Kristján Jóhannesson (Kurwenal/Melot) olśni nas wkrótce nie tylko wolumenem pięknego barytonu, ale też umiejętnością wyrazistego rysowania postaci.

Wyszłam z Kammeroper w poczuciu, że Wagnerowi nie stała się żadna krzywda. Oby więcej takich eksperymentów. Mogą okazać się korzystne dla zdrowia opery – wciąż pogrążonej w pandemicznym kryzysie i płaczącej po czasach, które już nie wrócą.

A Lullaby for Mother

Leave a Comment

For a bunch of scamps kicking each other in the ankles and pulling girls by their pigtails in our primary school, the war was an event as distant as the mission of the Polish Military Contingent in Afghanistan or Adam Małysz’s successes at the Salt Lake City Olympics will one day be for Poles born during the pandemic. The post-war rubble still lying around was brilliant for playing Indians, the sight of war invalids and thirty-year-olds with bodies twisted by rickets was not much of a surprise to anyone and our grandparents preferred to tell us about the good old days before the war. Our teachers and all kind of educators were left to make sure we would not forget what we could not remember anyway. We were fed Cold War propaganda of the “never again” variety each and every step of the way. Every month a grim-looking soldier visited our classroom, showing us horrible slides and instructing us what to do in case of an air raid, explosion of an atom bomb or biological attack.  A textbook nuclear shelter was to be found in the school cellar. During Polish lessons we were tormented with stories of child protagonists all being killed by the Gestapo or dying of exhaustion or various diseases in camps. But there was no mention of the Shoah: I still remember the shame, when the headmaster summoned my parents for a serious talk, because as a first-former I had drawn a night sky with six-pointed stars.

I understood everything later. Yet I remained with the belief that during the war, epidemic and famine the world froze as if in a blurred black and white photograph. I was an adult when I ended up in several zones of contemporary conflicts. I realised that even there people were still able to laugh, love, mate and make feasts out of nothing. And that in the past, too, life went back to relative normal in moments of respite from the greatest horrors. This discovery, fairly recent, has helped me survive the current pandemic crisis fairly well. We simply need to find a balance between public safety and relative comfort of our daily functioning. But I could not fathom out one thing: how to raise a newborn child in such a situation? How to muster so much calm, cheerfulness and love to help it begin life without being marked by trauma and yet wiser thanks to the experience of the crisis, brave, resourceful and at the same time sensitive and empathic?

Little Ezra was born before the pandemic. His mother, the Dutch soprano Channa Malkin, had already made her operatic debut as Barbarina in Mozart’s Marriage of Figaro (when she was not yet seventeen) and had appeared in an impressive number of concerts, singing a wide-ranging repertoire, from Baroque music to traditional Sephardic songs. Her name also appeared in the programme of the 100th anniversary Handel Festival in Göttingen, which was to have been one of the highlights of my previous season as a reviewer. The singer contacted me in February 2020 through a mutual acquaintance from Amsterdam: she asked me to help her find the score of a song cycle with music by Mieczysław Weinberg and words by the Chilean poet Gabriela Mistral.

Channa Malkin. Photo: Brendon Heinst

I became intrigued. I did not know the songs. Fairly soon I managed to find out that their opus number was 110 and that they had been written in the year of the coup, when power in Chile, following Allende’s suicide, was seized by a military junta headed by General Pinochet. The songs are missing from the list of Weinberg’s compositions on the website of the Polish Music Information Centre. There is an inexplicable gap between two operas from 1972 and 1975, marked op. 109 and 111 respectively. As I continued to search, I came across contact data of a translator representing an independent music publisher in Hamburg, which had published facsimiles of several dozen of Weinberg’s manuscripts, including the songs to Mistral’s poems. I gave Channa Malkin the addresses and phone numbers, offering to help her further, if the contact data proved useless.

Three weeks later Europe became the epicentre of the pandemic. Public life and the economy froze. One by one cultural institutions cancelled events planned not only for the second half of the season, but also for the following years. I did not go to Göttingen. I did not meet Channa Malkin and did not hear her sing live. Sometimes I would think back to our online conversation, though I did not expect that Malkin’s fascination with Weinberg’s forgotten song cycle would stand the test of time. I was wrong. The next message from the singer came over one year later, in early April. It turned out I had sent her to the right address. Malkin got her hands on the score of the piece she had come across accidently, browsing through the internet during one of her sleepless nights with Ezra, then a year and a half old. What’s more, she spent the months of pandemic isolation preparing a recording featuring compositions by other authors as well. She made the recording with two friends: Artem Belogurov, a pianist and virtuoso of period keyboard instruments, and the cellist Maya Fridman. Malkin promised to send me the recording as soon as it was released.

The CD arrived in late May. Beautifully published, recorded at the Philharmonie Haarlem, in an ultramodern format, Digital eXtreme Definition, for a small label, TRPTK from Utrecht. First, I began to listen: to subtle, emotionally nuanced interpretations highlighting not only the content, but also purely musical assets of the compositions. I became enraptured with Malkin’s light, translucent, technically immaculate soprano, and the attentive, supportive accompaniment of her instrumentalists. Only then did I pay attention to the overall concept of the album. It was like an illumination.

Channa Malkin has called her recording This is not a lullaby. She has dedicated it to her son, but decided to go beyond the common pattern of lulling a child to sleep. Using the pieces included in the recording, she has created a multi-layered, unlikely tale of the experience of childhood and parenthood told by poets not all of whom had children, by composers who put memory, trauma, illness, remorse, motherhood and fatherhood – presented in a broader perspective of human existence on earth – into sound.

Mieczysław Weinberg. Photo: Tommy Persson

Weinberg’s cycle is based on pieces by the Chilean poet from her 1924 collection Tenderness. Gabriela Mistral (1889–1957) was born Lucila Godoy Alcayaga, in the Andean town of Vicuña, in a mixed Indian-Spanish-Basque family. Her father was a teacher as well as an itinerant pallador, a vagrant poet cobbling together verses to mark traditional folk festivities. He left his women for good before Lucila turned three. From that moment the girl was brought up with her stepsister, older by almost a generation, slogging mother, and grandmother seeking solace in religion and feeding her magical local tales and verses from the Psalms of David. At the age of fifteen Lucila decided to become a teacher – following in the footsteps of her absent father and perhaps excessively present sister Emilia. Despite lacking the right qualifications, she began to work as an assistant teacher in Compañia Baja, on the outskirts of La Serena. Soon, in 1904, she made her debut as a poet in the local paper El Coquimbo. Two years later she published in it an article devoted to the painful limitations in the education of Chilean women. She was not yet twenty, when her life broke in two and took a different course or rather courses. First came a tragedy which destroyed her hopes for a happy relationship and motherhood – this was the course of the poet’s first love for the railway woker Romelio Ureta, who committed suicide two years after their engagement, and then of another, just as fatal attraction to a writer friend of hers.  The other course led Gabriela Mistral – who coined her pseudonym using the names of her two favourite poets, Gabriele D’Annunzio and Frédéric Mistral – to absolute heights in education, backstage of great politics and in 1945 to the Nobel Prize award ceremony: she won the prize for “her lyric poetry which, inspired by powerful emotions, has made her name a symbol of the idealistic aspirations of the entire Latin American world”. Mistral was the fifth woman to win the Swedish Academy’s literature prize and is still the only female laureate from Latin America.

I keep hearing in my mind the last lines from her poem “We were all to be queens”, which in Doris Dana’s English translation reads as follows: “And our four kingdoms, we said, so vast and great would be, that as certain as the Koran they would all reach the sea.” Gabriela Mistral certainly reached the sea of a barren mother fighting for the welfare of offspring that were not her own: a magical mother finding fulfilment in writing, concerned about the misery of children born of incestuous relationships, abandoned by their fathers, sent by their mothers to brothels, unwanted, living under the shadow of violence, addiction and omnipresent corruption.

Gabriela Mistral. Photo: La Tercera

Weinberg dedicated these sorrowful songs to his daughter Anna. Remembering the experiences of his parents, who after the Kishinev pogrom of 1903 – in which, according to the official tsarist figures, 49 Jews were killed, over 500 were wounded, 700 houses and 600 shops were plundered – decided to move to Warsaw. Remembering his own experiences from 1939, when as the only member of his family he escaped to the East and survived – his father Samuel, mother Sonia and sister Estera stayed in Poland. Having been interned in the Litzmannstadt Ghetto, they ended up in the Trawniki concentration camp near Lublin.  They were killed in the infamous Operation Harvest carried out on 3 November 1943 on Himmler’s orders. Channa Malkin was born in somewhat better times, in the family of a Jewish violinist born in the Soviet Tbilisi, who decided to emigrate to Israel when he was studying in Moscow. In Tel Aviv he met his future wife; their joined decision to spent their student gap year in Holland had an impact on their entire life together. They settled in Amsterdam. Josef Malkin worked for over twenty-five years in the legendary Concertgebouw orchestra. He also tried his hand – quite successfully – at composing. Channa Malkin selected five of her father’s songs to Russian lyrics, beginning with a teasing letter of a five-year-old to his mother by Ilya Selvinsky, a Jewish modernist from Simferopol, Crimean, and ending with heartbreaking poems by Boris Rhyzy, a tragic representative of the “lost generation”, people who grew up during the breakup of the Soviet Union, tried to start families, had children and then hanged themselves, drunk, in their own flats.

The album closes with six songs by John Tavener to Anna Akhmatova’s poetry. In an extensive, beautifully written introduction Channa Malkin deftly anticipates questions about what these songs have to do with motherhood. Well, not much, admits the singer. But they do have a lot to do with mothers – looking for an inspiration other than the role imposed on them by love and biology, understanding all too well that their children will one day call them to account not only for their parental care and affection, but also for their lesson in humanity.

There are no benefits in forgetting. There are no benefits in denial, which irrevocably separates consciousness from feelings, from memories, even traumatic ones, from living impulses and desires for the future. The ability to confront pain, to work through pain is an art which we should practice ourselves and instil in our newborn children, especially at a time of crisis. Little Ezra has recently celebrated his second birthday. Little Ezra probably already understands the last verse of Akhmatova’s Lullaby. “Trouble’s coming, trouble’s staying, trouble’s never wane.” But perhaps Ezra will stand up to trouble when he’s grown up. His mother hasn’t told him to close his eyes. She has given him courage to open them to all miseries of the world.

Translated by: Anna Kijak

Link to the source:
https://www.tygodnikpowszechny.pl/kolysanka-dla-matki-168096

Furor Musicus

Leave a Comment

The day before yesterday, on the 24th of June: Projekt Krynicki. One poet, four of his poems, three composers and three world premieres of their works commissioned by the Malta Festival Poznań. While the music was still hatching, I wrote an essay for the programme book: about inspiration, writer’s block and other assorted joys and challenges of creativity.

***

It is not easy to be a poet. Let alone a composer. Especially today, when it is increasingly difficult (also for health-related and geopolitical reasons) to lean on Juda’s Cliff and look with concentration on battling waves. For the waves, as if out of spite, like to crash against the impotence plaguing artists who still shy away from being called artisans and are desperately seeking inspiration. It seems easier to find it in poetry, but one needs to be careful not to fall into one of the types of madness described by Plato and not to ride roughshod over the rules which still seem essential in the clever art of composing. Plato himself was quite a talented poet, and that is why his contemporaries were amazed by the vehemence with which he belittled poetry and, in a broader perspective, all manifestations of “mechanical” art, which included music, according to the ancient Greeks. In his famous dialogue Socrates tells the beautiful boy Phaedrus that “he who, having no touch of the Muses’ madness in his soul, comes to the door of poetry and thinks that he will get into the temple by the help of art” creates works born of reason, which are no match for the oeuvres of madmen seized by the furor divinus, oblivious to or even unaware of the existence of any rules governing poetry and the art of arranging sounds into cogent systems. Not to mention rules which must be observed by individuals shaping the civic community, Plato’s ideal state. It is better to stay away from those “inspired” men, at least in public life. This was incomprehensible to the Greeks, and, over two thousand years later, was the source of bitter lamentations of the Romantics, who cried over the fate of nymphs driven out of trees and springs by cold science and heartless philosophy.

It would seem that the era of bards is long behind us, that it is enough to commission a poet to write a specific number of pages of epigrams arranged in quatrains, and pay a flat rate for them a month after delivery of the work, and to sign a contract with a composer for a specific piece to be performed by a line-up available in the circumstances defined in the contract and when it comes to copyright on further performances – to come to some agreement later. Yet I know, also from my own experience, that some people get paralysed by the Rule of the Order of St. Deadline, while others – by Plato’s promise that an artist’s soul, provided it follows divine inspiration, has a chance to see something of the world of truth, and if it is consistent enough, it will not suffer as a result, even when it fails to meet all the deadlines. Pietro Aretino, the “the Scourge of Princes”, a lascivious bard praising the erotic life of courtesans, was no believer in the torments of creative work. He claimed that art required only an “inspiration, an inkwell, a quill and a clean sheet of paper”. Flaubert saw this differently, sitting for days on end with his head in his hands and trying to squeeze a word or two from his sluggish mind.

Ryszard Krynicki. Photo: Maciej Zakrzewski / foto-teatr.pl

Sometimes it might seem that artists are suffering not from a lack but excess of inspiration. A composer reads a poem, picks out the noun “cat”, an image of a city or a notion of truth, and no longer knows how to stop his racing thoughts, what image or memory to use to spin a musical idea. One artist will be inspired by someone else’s or their own work from the past. Another will stare at an object that will bring to mind a poem and will combine the two inspirations. Yet another will get down to work after a long walk in the wilderness. There are those who will not compose a single bar without first discussing the matter with friends or colleagues. Others, when reading poetry, will see a completely different work of art. Some artists will link a poem to an anecdote, others will discover in it an element of their own biography. When writing down their music on a piece of paper or computer screen, composers are guided by a variety of emotions: they want to be amazed by their talent, to dig up some truth about the world, to repress a trauma or to coldly calculate what musical message will be the easiest for the audience to get and to be applauded.

Among them we will find meticulous maximalists as well as individuals to whom everything comes easy. The Rite of Spring apparently came to Stravinsky in his sleep: it sprang into being just like that, gathered in his head as if in a vessel and then flowed on its own. Mahler, who retreated to his hut on the shore of the Wörthersee in Carinthia in order to introduce the necessary corrections into the orchestration of his Symphony No. 8, decided, in a sudden surge of inspiration, to focus on a new piece, beginning it with the ninth-century hymn “Veni Creator Spiritus”. The initial idea to create a fairly traditional four-movement symphony quickly gave way to a concept of a work “so peculiar in its content and form that it is simply beyond description”. Three successive movements of the Symphony of a Thousand merged into a powerful, separate part based on the last scene of Faust. It would be naive to think that Mahler found his inspiration only in the Carolingian hymn and the finale of Goethe’s masterpiece.

Composers are generally reluctant to talk about their unborn musical children. Critics are not eager to write about works that are yet to acquire a sound form, to settle in their context, to be heard in a higher number of performances. My profession, too, is a variety of the mechanical techne, a reproductive craft which cannot exist without a work. But that work cannot do without inspiration either, inspiration drawn from sometimes surprising sources and associations. As I was writing this piece, there loomed over it the spectre of Bohumil Hrabal, who in Pirouettes on a Postage Stamp, a compilation of interviews with László Szigeti, said: “It’s always been my impression that ordinary people live much more intensely: people who keep rabbits, people who know how to hoe their own potatoes, go to their local, people who live quite ordinary lives; these folk get much more out of life than intellectuals. In other words, even in writing it’s been my endeavour to suppress the intellectual overlay. (…) an intellectual merely knows things, whereas the common man has experienced them profoundly, and experience, that’s the point from which I sail off on my voyage.” (Pirouettes on a Postage Stamp, p. 67, translation by David Short).

Photo: Maciej Zakrzewski / foto-teatr.pl

Before I began to write about music, I had experienced something very strange. During one of my first visits to Prague I walked into the U Zlatého Tygra inn and, looking for a seat, I ended up in a room at the back of the establishment. And there, at a long table, with his arms folded across his chest, sat Hrabal, silent. That day he was clearly in no mood for a conversation with any of the regulars. All other chairs had their backs leaning on the tabletop with two legs hanging in the air. The heartbreaking sadness of this scene, which for some reason I remember in black and white, will stay with me for the rest of my life. The rhythmic order of this composition just as inexplicably influenced my decision to become a music critic. Why did I remember this now? How should I know? Perhaps it’s because of Hrabal’s cats, God’s finest creatures, or perhaps it’s because no one believed my story and I had to ask myself: what is truth?

I read in the stage directions to Paweł Szymański’s sketch Two Poems by Ryszard Krynicki that “on the stage, close to its edge, equally distanced from the left and right, stands a rocking chair, facing the audience. Enters the Cat followed by two Mice. The Cat sits in the chair, assuming a comfortable and casual pose”. I delve into the score and I know that once again Szymański, who has never had any illusions about the reception of his work, will be right. “Someone might respond to my music in a way that is completely different from what I intended, in a way that may even be unthinkable to me, and yet be aesthetically satisfying,” he confessed in one of his rare interviews, which he avoids like the plague. During my first (failed) attempt to contact him professionally, some thirty years ago, I panicked and threw down the receiver, having heard a message on the answering machine: “This is an automatic speech identification system. Please leave a sample of your voice”.

As I read in the score of Aleksander Nowak’s Symphony No. 1 “Truth?”, “singing in the violins should be done by all performers, with their natural voices, in any octave they find the most comfortable”. I delve even deeper and I am no longer surprised that Andrzej Chłopecki has found traces of compositional “life writing”, so beloved by Hrabal, already in Nowak’s first pieces; that Nowak weaves seemingly banal elements of everyday life into the universal fabric of human existence; that he is peculiarly sensitive to the word; that what makes his music extraordinary are not only surprising harmonic textures, but also functions of the various voices in the score.

I read nothing in the case of Paweł Mykietyn, who, as usual, introduces an element of tension and does not reveal his sound installation ideas until the very last moment. I can only guess that the source of his inspiration is again a town where I and Mykietyn spent a substantial part of our lives, though not at the same time. A town where no one could shingle a roof as deftly as a certain bearded man with a leg in an orthopaedic boot who dried some strange herbs on his balcony. And in front of the shoe shop on the ground floor of the same tenement house, year after year, there were stalls where you could buy green poppy heads and unripe hazelnuts. A sleepy town which came alive only on market days, when dozens of carts driven by skinny jades would arrive in the market square. A town of regulars who were not enamoured of holidaymakers: they had their own enclaves, ate at the locals’ and sometimes went to buy fresh bread rolls, but very early in the morning, because by eight the baker’s was practically empty. Dogs would lie on the cobbles by the well. They all had owners but seemed stray. They liked it when we took them for a walk by the Vistula River. The locals would smile, seeing the pack of scruffy mongrels following us.

But perhaps am I wrong this time? If I am, then it is my problem. My favourite composers will bring me freshly caught musical fledgelings anyway.

Translated by: Anna Kijak

https://malta-festival.pl/en/reading-room/reading-room-1/dorota-kozinskabrfuror-musicus

Furor musicus

Leave a Comment

I już po wszystkim. Właśnie wróciłam z wypadu jak po ogień – na jedno jedyne wydarzenie tegorocznego Festiwalu Malta w Poznaniu, czyli na Projekt Krynicki, w którego ramach odbyły się prawykonania trzech utworów Mykietyna, Szymańskiego i Nowaka do tekstów poety bądź na kanwie jego wierszy. Znów piękne spotkania z przyjaciółmi po miesiącach pandemii, znów piękna współpraca z Michałem Merczyńskim i Dorotą Semenowicz – którzy zamówili u mnie tekst o natchnieniu, twórczej niemożności i krętych ścieżkach nowej codzienności. Dzielę się z Państwem esejem do książki programowej Festiwalu, pisanym z radością i przymrużeniem oka.

Furor musicus

Kołysanka dla matki

Leave a Comment

To właściwie nie jest recenzja. To esej o umiejętności radzenia sobie z traumą i kryzysem – napisany na marginesie świeżo wydanej płyty Channy Malkin This is not a lullaby. Młoda sopranistka z Amsterdamu nagrała ją z dwojgiem przyjaciół instrumentalistów dla niewielkiej wytwórni TRPTK. Rzadko mi się zdarza z takim przekonaniem polecać cokolwiek z nowych przedsięwzięć branży fonograficznej. Przekonaniem tym większym, że na płycie znalazł się także prawdziwy rarytas: jedenaście pieśni Mieczysława Wajnberga z nieznanego w Polsce op. 110, do wierszy chilijskiej noblistki Gabrieli Mistral. Bierzcie i czytajcie. Ale przede wszystkim słuchajcie. Test ukazał się właśnie w najnowszym numerze „Tygodnika Powszechnego”.

Kołysanka dla matki

Zbrodnia to niesłychana

Leave a Comment

No i ruszył Upiór w świat. Ciekawe, czy radość z operowych wyjazdów znów nie zgaśnie z końcem lata, ale na razie bądźmy dobrej myśli. Za kilka dni recenzja z Tristanowskiego eksperymentu Günthera Groissböcka w wiedeńskiej Kammeroper, a tymczasem zapraszam na łamy najnowszego numeru miesięcznika „Teatr”, gdzie między innymi blok tekstów o obecności Stanisława Lema na scenie współczesnej, rozmowy z aktorką Hanną Bieluszko, tancerką Agatą Siniarską i artystą wideo Natanem Berkowiczem, oraz szkic Jana Karowa o niezależnym teatrze Potem-o-tem. A ode mnie nowy felieton „z kwarantanny”.

https://teatr-pismo.pl/16034-zbrodnia-to-nieslychana/

Gwałt się muzyką odciska

Leave a Comment

Za nami premiera nietypowa jak na profil repertuarowy tego teatru. Polska Opera Królewska przygotowała nową inscenizację Gwałtu na Lukrecji Benjamina Brittena, w reżyserii Kamili Siwińskiej. Ruch sceniczny opracował Tobiasz Berg, reżyserią świateł zajęła się Paulina Góral, kostiumy zaprojektowali Marlena Skoneczko i Tomasz Armada. Pieczę muzyczną nad całością sprawuje Lilianna Krych. W tym sezonie jeszcze dwa przedstawienia: 26 i 27 czerwca. Nie wiem jak Państwo, ja się wybieram, zwłaszcza że nie udało mi się dotrzeć na premierę. Na zachętę krótki esej, który ukazał się w książce programowej spektaklu.

***

„Gdy już zdało mu się, że nic nie grozi ze strony otoczenia, a wszyscy są pogrążeni w głębokim śnie, płonąc miłością, z dobytym mieczem, przystąpił do śpiącej Lukrecji; lewą ręką przytłoczył pierś kobiety i szeptem odezwał się: »Milcz Lukrecjo, to ja, Sekstus Tarkwiniusz, miecz mam w ręku; umrzesz, jeśli piśniesz słowo«”. Tak gwałt na żonie Kollatyna opisał Tytus Liwiusz, w pierwszej księdze Ab urbe condita, monumentalnej historii Rzymu od założenia miasta aż po współczesność autora. Tragedia zhańbionej kobiety, która kazała mężowi poprzysiąc zemstę na synu Tarkwiniusza Pysznego, sama zaś popełniła samobójstwo, okazała się początkiem końca Rzymu królów. Lucjusz Juniusz Brutus, krewniak Lukrecji, a zarazem siostrzeniec okrutnego władcy, który wcześniej zgładził mu ojca i starszego brata, stanął na czele powstania przeciwko okrutnemu despocie. Król został wygnany z miasta, obaloną monarchię zastąpiła republika rzymska, w 509 roku p.n.e. zgromadzenie centurii na dwóch pierwszych konsulów wybrało Brutusa i owdowiałego Kollatyna.

Wątek Lukrecji podejmowało wielu późniejszych pisarzy, między innymi Owidiusz w swoim kalendarzu poetyckim Fasti, Dionizjusz z Halikarnasu w Starożytności rzymskiej, „trzy korony florenckie”, czyli prekursorzy włoskiego renesansu w osobach Dantego, Petrarki i Boccaccia, wreszcie Szekspir w poemacie The Rape of Lucrece, dedykowanym najmożniejszemu z jego patronów, Henry’emu Wriothesleyowi, trzeciemu hrabiemu Southampton. W 1931 roku do tragicznego epizodu z dziejów Rzymu powrócił francuski dramaturg, powieściopisarz i eseista André Obey, twórca czteroaktowej sztuki Le Viol de Lucrèce, wyraźnie inspirowanej Szekspirowskim poematem.

To właśnie ona posłużyła za podstawę libretta Ronalda Duncana, angielskiego pacyfisty i obdżektora, który przyjaźnił się z Brittenem od końca lat trzydziestych. W czasie wojny asystował w pracach nad jego Peterem Grimesem, wprowadzając znaczące poprawki do libretta autorstwa Montagu Slatera. Mimo wielkiego sukcesu prapremiery, 7 czerwca 1945 roku w Sadler’s Wells, współpraca londyńskiego teatru z Brittenem oraz Peterem Pearsem i Joan Cross – wykonawcami dwóch pierwszoplanowych partii w Grimesie – zakończyła się raptownie pół roku później, wskutek gwałtownych starć wewnątrz zespołu. Rozżaleni artyści skłonili się w stronę Johna Christiego, założyciela i właściciela Glyndebourne Festival Opera. Na początek współpracy Britten zaproponował mu swoją pierwszą „operę kameralną”: zgodnie z sugestią Erica Croziera, reżysera Petera Grimesa, osnutą na sztuce Obeya, której adaptacją zajął się wkrótce Duncan.

Peter Pears, Kathleen Ferrier i Benjamin Britten nad partyturą opery. Fot. ze zbiorów National Portrait Gallery w Londynie

To nieprawda, że Britten napisał partię Lukrecji specjalnie dla Kathleen Ferrier. Duncan wspominał nawet, że gdy opera zaczęła nabierać kształtów, obaj z kompozytorem wpadli w panikę, że nie będzie kim obsadzić tej roli. Poszukiwania wymarzonej przez Brittena „esencji czystości i niewinności” zdawały się równie daremne, jak przetrząsanie stogu siania w pogoni za zgubioną igłą. Po kilku miesiącach rozterek panowie doszli do wniosku, że grzebią nie w tym stogu, co trzeba. Przypomnieli sobie o fenomenalnej kontraltcistce, która zachwyciła ich rok wcześniej na koncercie z Mesjaszem Händla w Opactwie Westminsterskim. Ferrier nie miała wprawdzie żadnych doświadczeń operowych, ale w jej świetlistym, miękkim jak aksamit głosie dawał się wyczuć ów znamienny rys niezasłużonego cierpienia, którym Britten naznaczył śpiew zgwałconej żony Kollatyna.

Umówili się z nią na przesłuchanie we czwartek 18 kwietnia 1946 roku, w londyńskim mieszkaniu kompozytora przy St. John’s Wood High Street (Ferrier zanotowała później w dzienniku: „taksówka do Benj Britten i z powrotem – 10 szylingów”). Duncan nie krył rozczarowania. Ujrzał w drzwiach roztrzęsioną, nieśmiałą kobietę o wyglądzie wiejskiej nauczycielki. „Wcale nie była ładna”, pisał w swoich wspomnieniach. Zachowywała się tak nerwowo, że całkiem zbiła go z pantałyku. Skrępowany librecista odwrócił wzrok. Usłyszał jak przez mgłę, że Britten dokłada wszelkich starań, by Ferrier poczuła się jak u siebie w domu. Zerknął spode łba. „Zdjęła kapelusz i rozpuściła włosy. Wcale nie była ładna. Była piękna”.

Premiera The Rape of Lucretia odbyła się 12 lipca 1946 roku pod batutą Ernesta Ansermeta, oprócz wspomnianej Ferrier między innymi z udziałem naturalizowanego w Anglii czeskiego barytona Otakara Krausa w roli Tarkwiniusza oraz Pearsa i Cross w partiach dwóch jednoosobowych Chórów: Męskiego i Żeńskiego. Przedstawienie poszło w Glyndebourne trzynaście razy i zostało przyjęte dość ciepło, ale późniejsza trasa objazdowa okazała się całkowitą porażką. Christie dał Brittenowi do zrozumienia, że pomijając zamówionego już Alberta Herringa, nie zamierza kontynuować współpracy z kompozytorem.

Prapremiera Gwałtu na Lukrecji w Glyndebourne, 12 lipca 1946

Z perspektywy lat widać jak na dłoni, że głównym winowajcą tej katastrofy był Robert Duncan, który niezgodnie z intencją Obeya i oczekiwaniami odbiorców nadał Lukrecji rys chrześcijańskiej męczennicy, przeładował tekst nadmiarem poetyckich symboli i – co najistotniejsze – zmarnował okazję do podjęcia sporu teologicznego ze św. Augustynem, którego zdaniem „Lukrecja (…) popełniła samobójstwo, ponieważ dbała bardziej o ludzką chwałę niż o prawdziwą cnotę”. Recenzenci premiery nie zostawili na libretcie suchej nitki. Ernest Newman, jeden z najwyżej cenionych angielskich krytyków pierwszej połowy XX wieku, wypalił bezlitośnie, że Gwałt na Lukrecji „cuchnie zgniłą hipokryzją i nadmiarem pretensji”.

Współczesnemu odbiorcy pozostaje więc zamknąć uszy na słowa i wsłuchać się w muzykę, która rekompensuje wszelkie mielizny wątpliwego literacko libretta: w zniewalający liryzmem śpiew Chóru Żeńskiego, w przejmującą arię Lukrecji, która sama sobie wije żałobny wieniec, w jej duet z Kollatynem, poprzedzony nieziemskiej urody melodią rożka angielskiego na tle niskich instrumentów smyczkowych. Gwałt na Lukrecji po raz kolejny dowodzi fenomenalnej wyobraźni kolorystycznej Brittena, operującego paletą barwną ośmiu głosów solowych i siedemnastu zaledwie instrumentów z maestrią godną japońskiego drzeworytnika. Trudno nie popaść w zachwyt nad bogactwem artykulacyjnym harfy, która w prologu ewokuje nastrój nocy rozbrzmiewającej przenikliwą grą świerszczy, a w ostatniej scenie I aktu – kojący spokój rytuału przędzenia, spokój, który pryśnie z chwilą, kiedy Lukrecja wpuści pod swój dach intruza. Zabiegi melodyczne i fakturalne w partii orkiestry niosą z sobą mnóstwo symbolicznych podtekstów: w każdej kaskadzie dźwięków, w każdym skoku interwałowym kryje się zapowiedź nieubłaganej walki płci.

Trudno tę operę inscenizować: to jedno z nielicznych arcydzieł Brittena, w których reżyser powinien bez reszty zawierzyć partyturze. Tylko pod tym warunkiem ma szansę dojść sedna tragedii zgwałconej kobiety.

Koncert, którego nie było

Leave a Comment

Za kilka tygodni ruszą „prawdziwe” recenzje – i miejmy nadzieję, już z nami zostaną. Tymczasem zapraszam do lektury eseju napisanego z myślą o koncercie abonamentowym NOSPR, który ostatecznie się nie odbył. W partii solowej w Koncercie f-moll Chopina, pod batutą Josepa Caballé Domenecha, miał wystąpić Nikolai Lugansky – niestety, 27 listopada z przyczyn obiektywnych nie dotarła do Polski Orkiestra Filharmonii w Ostrawie.

***

„Sam zapewne czujesz potrzebę moją powrotu do Wiednia, nie dla panny Blachetki, o której, ile mi się zdaje, pisałem, jest to osoba młoda, ładna, grająca, bo ja już może na nieszczęście mam mój ideał, któremu wiernie, nie mówiąc z nim już pół roku, służę, który mi się śni, na którego pamiątkę stanęło adagio od mojego koncertu, który mi inspirował tego walczyka dziś rano, co ci posyłam. Uważaj jedno miejsce + oznaczone. O tym nikt nie wie prócz ciebie”. Tak pisał dziewiętnastoletni Fryderyk Chopin 3 października 1829 roku, w liście do swojego przyjaciela Tytusa Woyciechowskiego. Właśnie zaczął pisać pierwszy z dwóch koncertów fortepianowych, w tonacji f-moll – zakochany po uszy w Konstancji Gładkowskiej, swojej rówieśnicy i koleżance ze studiów w konserwatorium warszawskim. Konstancja uczyła się śpiewu pod okiem Carla Evasia Solivy, Włocha o szwajcarskich korzeniach, pianisty i kompozytora, który po sukcesie swojej opery La testa di bronzo w La Scali musiał ustąpić wschodzącej gwieździe Rossiniego i ostatecznie wylądował jako profesor harmonii i śpiewu solowego w Warszawie. Gładkowska poznała Chopina w kwietniu 1829 roku, na szkolnym koncercie. Tydzień po wyznaniu Chopina, że „na nieszczęście” ma już swój ideał, zaśpiewała mu na pożegnanie cavatinę Heleny z Rossiniowskiej La donna del lago. W listopadzie 1830 roku, w przeddzień wyjazdu zadurzonego młodzieńca do Drezna – początku wielkiej podróży, z której już nigdy nie wrócił do Polski – wpisała mu tęskny wiersz do sztambucha. Kilka miesięcy później, kiedy Chopin usłyszał tę samą cavatinę na spektaklu w Wiedniu, rozpłakał się ponoć rzewnymi łzami.

Konstancja Gładkowska na fotografii z lat 40. XIX wieku. Ze zbiorów fototeki NIFC

Prawykonanie Koncertu f-moll, pod batutą Karola Kurpińskiego i z kompozytorem przy fortepianie, odbyło się 17 marca 1830 roku. Chodziły słuchy, że w pracach nad orkiestracją utworu pomagali Chopinowi dwaj starsi studenci Elsnera, Józef Ignacy Dobrzyński i Tomasz Nidecki. Zapewne dlatego za Koncertem ciągnie się fama dzieła młodzieńczego, wyszłego spod pióra studenta nie dość jeszcze biegłego w konstruowaniu dużych form, który nie oparł się pokusie nadmiernego wyeksponowania partii solowej swojego ulubionego medium, czyli fortepianu. Tymczasem Koncert f-moll wpisuje się w estetykę wczesnoromantycznego, wirtuozowskiego stylu brillant, spopularyzowanego między innymi przez Webera i Hummla. Chopin poszedł jeszcze krok dalej: klasyczną formę allegro – adagio – presto przeistoczył w znacznie bardziej rozwichrzoną i subiektywną strukturę maestoso – larghetto – vivace: ze środkową częścią zdradzającą niedwuznaczną inspirację ówczesną operą włoską i techniką belcantową, stosowaną przez najwybitniejszych odtwórców partii z dzieł Belliniego i Rossiniego. Oniryczne Larghetto przybrało postać swoistej arii da capo, z kunsztownie ornamentowanym tematem głównym oraz fortepianowym „recytatywem” i „arioso” na tle smyczków wewnątrz ram tego odcinka tryptyku. Choć miłość do Konstancji wygasła wraz z przerwaną korespondencją (na kartach pierwodruku z 1836 roku widnieje już dedykacja dla innej Chopinowskiej muzy, Delfiny Potockiej), jej kunszt śpiewaczy przetrwał na wieki właśnie w Larghetto, o którym Baudelaire pisał później, że przywodzi mu na myśl lot olśniewającego ptaka nad przepastną otchłanią.

Operowych odniesień – tym razem w formie autocytatów – nie brak też w Symfonii kameralnej Szostakowicza, która w istocie jest aranżacją jego VIII Kwartetu smyczkowego, dokonaną przez radzieckiego altowiolistę i dyrygenta Rudolfa Barszaja. Wspomniany Kwartet powstał w ciągu trzech lipcowych dni 1960 roku, w czasie wyjątkowo dla kompozytora trudnym. Szostakowicz został przyjęty jako kandydat do KPZR. Legitymację otrzymał 14 września. W podziękowaniu wymamrotał z kartki tekst napisany przez kogoś innego. Potem rozpłakał się tak gorzko, jak zdarzyło mu się tylko po śmierci pierwszej żony Niny. Do tej pory nie wiadomo, dlaczego zdecydował się wstąpić do partii. Z przekonania? Ze strachu? Pod wpływem szantażu? W jego życie wdarł się starczy brak wiary i nadziei. VIII Kwartet skomponował wkrótce potem, nękany myślami samobójczymi. Rzekomy hołd ofiarom wojny i faszyzmu był w rzeczywistości hołdem dla jego ukochanej Lady Makbet mceńskiego powiatu, pogrzebanej żywcem pod gruzami złudzeń starych bolszewików. Motywy z opery – w tym aria Katarzyny z IV aktu – pojawiają się w dwóch ostatnich, najbardziej przejmujących częściach utworu. W początkowym Largo można się też dosłuchać cytatów z jego I i V Symfonii, w Allegro molto – żydowskiej melodii z II Tria fortepianowego, w Alegretto – pieśni Zamuczien tiażołoj niewoliej, autorstwa syberyjskiego zesłańca Grigorija Macztieta.

Zdjęcie z leningradzkiej prapremiery Lady Makbet mceńskiego powiatu, 1934

W bogatej spuściźnie Wojciecha Kilara próżno szukać jakiejkolwiek opery, a mimo to jego Orawa – ostatnia z czterech kompozycji zaliczanych do tak zwanego cyklu tatrzańskiego – przywołuje iście teatralne skojarzenia. Sam twórca wyznał, że „Orawa jest jedynym utworem, w którym nie zmieniłbym żadnej nuty, choć przeglądałem go wielokrotnie. Spełnia się w niej to, do czego dążę, aby być jak najlepszym Kilarem”. Tytuł nawiązuje zarówno do nazwy regionu na pograniczu Polski i Słowacji, jak i tamtejszej rzeki, wypływającej ze sztucznego Jeziora Orawskiego. Kilar przewrotnie nazwał Orawę kompozycją na „zwielokrotnioną kapelę”. Nie potraktował jednak góralskiego stylu gry jako wzorca do budowy struktury całości – skupił się raczej na odmalowaniu żywiołowego obrazka rodzajowego: z tańczonym po kole zbójnickim, w którym elementy tańca pasterskiego splatają się w jedno z reliktami dawnych tańców wojennych, z narracją muzyczną prącą naprzód równie wartko, jak skalne przełomy słowackiej rzeki. Starania Kilara zostały w pełni docenione przez orawskich górali spod Jabłonki, którzy po prawykonaniu utworu 10 marca 1986 roku w Zakopanem wcisnęli góralski kapelusz na głowę uszczęśliwionego dyrygenta Wojciecha Michniewskiego. Orawa poszła w świat – w oryginale i niezliczonych przeróbkach, między innymi na kwartet smyczkowy, zespoły saksofonów i wiolonczel oraz trio akordeonowe.

Żadna z kompozycji dzisiejszego wieczoru nie jest utworem programowym – a jednak w każdej kryje się pięknie zaszyfrowana historia. Niespełnionego młodzieńczego uczucia, okrutnych prześladowań, których ofiarą padł stary człowiek, i trwającej przez całe życie miłości do gór.

Tranquilla sia l’onda

3 komentarze

Nie jestem psychiatrą ani psychologiem. Czasem jednak bywam tak zwaną science writer, co zobowiązuje mnie do śledzenia bieżącego życia muzycznego w kontekście historycznym, gospodarczym, w szeroko pojętych kategoriach zdrowia publicznego. Zdaję sobie sprawę, że globalny kryzys, w który popadliśmy półtora roku z okładem, wchodzi w kolejną, być może najistotniejszą fazę. Dopiero teraz zaczniemy się przekonywać, w jaki sposób pandemia wpłynęła na naszą wrażliwość, sposób odbioru świata w jego pięknie i brzydocie, model słyszenia i słuchania, także muzyki operowej. Już ruszył z kopyta globalny proces zapominania: z nieodłącznymi mechanizmami wyparcia, tłumienia i degeneracji pamięci. Laicy, ale i specjaliści, od miesięcy nie mogą się oprzeć porównaniom tego, co się wokół nas dzieje, z pandemią hiszpanki. Domniemane podobieństwa w większości okazały się złudne. Dziś rzuca się w oczy zbieżność całkiem niespodziewana: potrzeba negacji, wyrugowania tego nieszczęścia z kart historii, powrotu do świata sprzed kryzysu.

Tęsknota za „normalnością” jest tak dojmująca, że nie da się chyba ominąć etapu zachłyśnięcia wrzaskiem, tandetą, nagłą obfitością towaru niskiej jakości, ale nareszcie dostępnego bez większych ograniczeń. O cierpieniu pamiętać nie chcemy. Tak samo było sto lat temu – i ta niepamięć z czasem się utrwaliła. Kto wie, że na hiszpankę umarli Apollinaire i Klimt, że Kafkę dobiły osławione „choroby współistniejące”? Kto zdaje sobie sprawę, że historia muzyki mogłaby się potoczyć odrobinę innym torem, gdyby ofiarą zarazy nie padli wybitni kompozytorzy, których nazwiska niewiele dziś mówią nawet fachowcom? Harald Fryklöf, António Fragoso, Hubert Parry? Policzył kto kiedyś, ilu wtedy umarło chórzystów, muzyków orkiestrowych, inspicjentów, garderobianych, teatralnych szewców i krawcowych?

Nie policzył i nie policzy. Dziś też tańczymy na świeżych grobach, szczęśliwi, że nas ominęło. Okrutnie to zabrzmi, ale tak trzeba. Musimy żyć dalej, musimy trochę zapomnieć, żeby nie zwariować. Nie bierzmy jednak wszystkiego za dobrą monetę. Umiejmy rozróżnić między hochsztaplerką a prawdziwą sztuką. Doceńmy też ciszę, spokój i drzemiącą w niektórych potrzebę przepracowania żałoby. Trudno mi będzie uprawiać zawód krytyka – kiedy wszystko spsiało, obrosło agresją, bezwzględną walką o byt na scenie i estradzie. Byle szybciej, byle łatwiej, byle najmniej się namęczyć i najwięcej zarobić, bo trzeba się odkuć i oszczędzić na następny kryzys.

Ja też czasem coś wyprę. Zmilczę, zapomnę, skupię się na tym, co dobre. Wrócę do Soave sia il vento w „kafelkowym” wydaniu z pandemii – na przykład w wykonaniu trojga nikomu nie znanych aktorów z Mediolanu. Którzy nigdy nie aspirowali i aspirować nie będą do miana śpiewaków operowych. Ot, połączyli się ze sobą na odległość: z przyjaźni, z potrzeby piękna, żeby mieć nadzieję.